Sardinië
Sardinië (Italiaans: Sardegna, Sardies: Sardigna of Sardinnya) is et een-noa grötste eiland in de Middellandse Zee (op Sicilië noa). Et eiland is 24.090 km in et veerkaant, en ligt (met de klokke met) tusken et Fraanske Korsika, Italië, Tunesië en de Balejoaren. Sardinië heurt officieel bie Italië, mear hef ne egene regearige (regionale autonomie).
Geskiedenisse bewark
Sardinië wör woarskienlik eerst bewoond duur de Nuragen, dee at vanoet et Italiaanse Etrurië noar et eiland ekömmen warren. Zo heten ze woarskienlik neet echt, mear ze wordt rechtevoort zo eneumd noar de bouwsels dee at ze achter hebt eloaten. Volgens een ander verhaal was et eerste volk vanof et Iberische skiereiland oaver de Balejoaren op Sardinië is terechte kömmen. Oawer dit volk is neet völle te vertellen, umdet de archeologische vundste ook van latere volker wean köant. Ne doarde meugelikheid is dat der een volk van zeepiraten (de Shardana of Sherden) hef ewoond en dat de naam Sardinië der ook vandan kump; ze wörden roond 1180 v.Kr. duur Ramses III van Egypte versloan. De Egyptenaren neumen öar ook wal "de leu van de verre eilanden". Dat zol sloan op Sardinië, Korsika en de Balejoaren, wat angef det der toertieds al leu wonnen. Wier anderen meant, der zollen leu vanoet Sardis in Turkieje op et eiland terechte ekömmen wean.
Zo um 1000 v.Kr. kömmen de Feniciërs. Dee maken nen koppel havens op Sardinië, um zo öare handelsweagen better te verdeadigen. De Fenisiërs boeren good, en ze hadden mear ruumte neudig, dus treuken ze noar et binnenland. Dat gung de oorspronkelike inwonners wat te wied, en ze kömmen in opstand. Det wör in et lesten zo slim dat de Feniciërs in 509 v.Kr. hulpe vreugen van de Kartagen. Dee hadden al een groot riek, en Sardinië wör doar bie in eliewd. De heuwdstad van Sardinië, Cagliari, hef nog altied de bienaam Kartago of Kartage).
Noa 'n Eersten Punischen Oorlog, tusken de Kartagen en de Romeinen, meanen Kartaagse huursoldoaten at ze te weinig betaald ekregen hadden. Zee begunnen nen opstand. De Romeinen grepen öaren kans en nömmen Sardinië en Korsika in 238 v.Kr. in. De Romeinen heulen et der zowat 700 joar oet. Ze onderdrukken de olde Sardische kultuur en sproake en dwungen de leu um Volkslatien te sprekken.
Do as et Romeinse Riek de meeste earpel wal egetten had, kömmen de Vandalen in 456 NK vertellen wo as et allemoal most. Dit doeren neet zo heel lange, want in 534 kömmen doar de Byzantienen oawerhen onder Justinianus I. Een koppel Vandalen kömmen vuur vaste op et eiland wonnen. Wat Sardiërs hebt vandage 'n dag nog Vandaals DNA. In et boarggebeed in et oosten van Sardinië was een keuninkrieken met 'n naam Barbagië, wat de Byzantienen der nooit onder kregen. Van et 6e töt et 9e joarhonderd was et onofhankelik. Sardinië wör regeerd duur nen richter van de Byzantienen.
In et 8e joarhonderd kömmen de Arabieren en Berbers noar Sardinië hen. Umdat dee Sicilië ook al hadden, was et vuur de Byzantienen knap lastig Sardinië te verdeadigen. 'n Richter reup doarumme de onofhankelikheid oet en verdeelden et in 4 distrikten (Gallura, Logudoro, Arborea en Caralis), zodat ieder deel zikzelf verdeadigen kon. Um 900 n.Kr. warn dit 4 ofzeunderlike keuninkriekskes ewördn, dee at et ene moal onder Genoa völlen, dan wier onder Pisa. In 1290 reup et städken Sassari zikzelf oet as onofhankeliken stadsstoat. In 1297 deupen Paus Bonifatius VIII Jakob II van Aragon as Keuning van Korsika en Sardinië. In 1323 begun et Keuninkriek van Aragon (in et hudige Spanje) met et vereuveren van Sardinië, met hulpe van et distrikt Arborea. Oeteindelik in 1409 köm et hele eiland onder de Spaanse vlagge, mear har wal egene zeggenskop.
In 1718 köm Sardinië in et behear van et Hoes van Savoie, woerduur et Keuninkriek Sardinië heten. Doar heuren ook andere strekken van Italië bie an. Ook hier hadden ze et min of mear zelf vuur et zeggen. Onder de Franske Revolutie in 1793 dwung Sardinië of dat ze onofhankelik wörden, as loon vuur et vechten tegen de Fransken. Dee onofhankelikheid kregen ze. Mer do at Frankriek gin gevoar mear leaveren, nöm keuning Koarel Albert et in 1847 wier oaver.
In 1860 wör keuning van Sardinië Viktorio Emanuel II keuning van Italië, noa at hee et hele gebeed veroawerd har.
Landskop bewark
Sardinië is een eiland met völle boargen en een vlak gedeelte an de kuste. Et hef een Mediteraan klimaat, met hete dreuge zommers en zachte winters. In de boargen is et wat natter en keulder, en der valt mangs snee. Der zint mear boargen as bos en vlakke strekken. Sardinië loopt verskeidene rivieren duurhen, woervan de Tirsa met 151 km 'n längsten is. Töt 2006 was et eiland verdeeld in 4 provincies:
In 2006 kömmen doar 8 provincies bie met de verkiezings van 'n presideant en de Röade:
Kultuur bewark
Sardinië steet in de Italiaanse grondwet as "ofzeunderlik volk".
Sproake bewark
Vuur ambtelike zaken en op skolen wördt Italiaans esprökken. Et Sardisch (la Limba Sarda) is de sproake van et volk. Et heurt bie de Romaanse Sproaken (net as Italiaans, Fraansk, Spaans, Roemeens en Romaans). Et hef 4 heufddialekten:
Dit volgt de 4 provincies oet et Byzantiense Riek. Standaardsardisch is der neet. As ze in et Sardisch an et skrieven goat, doot ze dat meestieds in et Logudorees, umdet ze meant, dat zol et "zuverste Sardisch" wean. Et Logudorees "versardischt" ook de meeste leenweurde (sprekt ze met sardische klanken oet). De andere varianten doot dat neet.
Sport bewark
De leu in Sardinië magt gearne voetballen. In de Italiaanse ereklasse dut één Sardisch vootbalmanskop met. Ook doot ze gearne darten. Völle Sarden meant, et darten is in Sardinië is oetevunden in et 15e joarhonderd.
Korsika en Sardinië ligt zo kort bie mekoar dat der tusken beide eilanden et venturi-effekt ontsteet, wat stevige wind gef. Doarumme komt vuural in Porto Pollo in et noorden van Sardinië völle leu vuur et windsurfen.
Ekonomie bewark
Sardinië mut et vuural hebben van toerisme, wien en kokkerieje. Aandere grote inkomsten komt van mienbouw, öllieverwoarking, informatietechnologie en deensten. Et eiland hef verskeidene gold- en zilvermienen.
Vervoer/reizen bewark
Duur et hele eiland loopt spoerlienen, mer heel hard goat dee neet. Völle toeristen nemt de trenino verde. Den kump op steas woer'j anders neet kommen köant. Dat gef mooie plaatjes.
Volk bewark
De meeste leu wont in de grote steaden an de kuste. In et binnenland kö'j een kanon ofsketen. Steaden met mear as 50.000 inwonners zint:
| Plaatse | Inwonners (2008 ong.) |
|---|---|
| Cagliari | 158.221 |
| Sassari | 128.850 |
| Quartu Sant'Elena | 70.959 |
| Olbia | 51.403 |