Botswana
Botswana, officieel de Republik Botswana (in et setswana: Lefatshe la Botswana en in et kalanga: Hango yeBotswana) is en land in et süden van et wearlddeyl Afrika. Et ligt med de klokke med an Zimbabwe in et noordousten, Süüdafrika in et süden en süüdousten en Namibie in et westen en noorden. Botswana is vulleydig ümslöäten döär land en höyvdsakelik vlak. Souwat 70 procent van Botswana is deyl van de Kalahariwööste. Ouk hevt et noch ne slecht definieerde grense van en paar hunderd meter med et land Zambia, dee anegeaven wördt döär de rivyr de Zambezi.
| Republic of Botswana Lefatshe la Botswana Hango yeBotswana | ||
 |
 | |
 Kaarte van Botswana
| ||
| Informasie | ||
| Sproaken | engelsk, setswana, kalanga | |
| Heufdstad | Gaborone | |
| Regeringsvörm | Federale republik | |
| Geleuf | kristelik (73%), ateistisk (20%), natuurgelöyve (6%), Hinduisme, buddhisme | |
| Laand en inwonners | ||
| Oppervlakte - Water |
581.730 km² 2,7% | |
| Inwonners - Dichtheid |
2.254.068 (Skatting van 2018) 3,7 inw./km² | |
| Koordinaten | 24° 39′ S, 25° 54′ O
Koördinaoten: 25° S, 26° O | |
| Oaverig | ||
| Volksleed | "Fatshe leno la rona (Tswana) "Eseagend is uns nobele land" | |
| Munteenheid | Pula (BWP)
| |
| Tiedzone | GMT+2 (CAT) | |
| Web | Kode | Tel. | .bw | BW | +267 | |
Med mär sou'n 2,3 miljoon lüde is et eyne van de dünstbevolkte landen van de wearld. Ungeveyr 10 procent dårvan woanet in Gaborone, de höyvdstad en gröätste stad van et land. Botswana was lange eyne van de armste landen van de wearld med in de jåren 60 van de 20. eywe noch en döärsneyde jårinkummen van de man ungeveyr €1142. Seyd dee tyd hevt sik Botswana untwikkeld töt land med en döärsneyde inkummen en eyne van de snelstgroiende ekonomien van de wearld.[1]
Sou'n 200.000 jår terügge warren de Homo sapiens de eyrste inwoaners. De Tswana sint en volk wat afstamt van bantuvolker dee as buren en herders rund et jår 600 vanuut et noorden up et süden an tröäken. In 1885 koloniseerden de britten et en röpen et uut as beskarmd gebeed under de name Bechuanaland. Nå de dekolonisaty wör Bechuanaland up den 30. september van 1966 unafhangelik as ne republik van et Britske Gemenebest en kreag de name Botswana. [2] Seyd dee tyd is et ne republik med ofvaerdiging en stöädige en vreydige vorkesingen en stelselmåtig et laegste umköyperyegetal van Afrika seyd 1998.[3] Et is up dit ougenblik Afrika's öldste döärloupende demokraty.[4]
De ekonomy drait up mynbouw, veyholderye en turisme. Nen warkenden in Botswana had in 2019 in döärsneyde sou'n € 15.129,76 to besteaden.[5] Dat is eyne van höygste cyfers van Afrika.[6] Et houge BBP (wat skattet et up dree nå höygste van Afrika) sorget dat et land ne redelik houge leavensstandaard hevt en de höygste untwikkelingsindeks van subsaharaansk Afrika.[7]
Botswana is lid van de Afrikaanske Uny, de Südelik-Afrikaanske Untwikkelingsgemeenskap, et britske Gemenebest en de Voreynigde Natys. Et land hevt swår to lyden ehad under nen uutbraak van HIV/AIDS. Undanks de vorholdingswys good spreide behandelingen en vöärlichting oaver wat de lüde der an künnet doon üm et to vöärkummen, steyg et antal lüde med AIDS van 290.000 in 2005 töt 320.000 in 2013.[8]. Med 20% van de inwoaners besmetted hevt Botswana de darde-höygste besmettingsgråd.
Name bewark
De name kümt van batswana wat Land van de Tswana bedüdet. Dårmed wist et up de gröätste grup inwoaners van et land.
Landsbeskryving bewark
Wat uppervlakde angeyt (581,730 km²) is Botswana ungeveyr eaven grout as Frankryk of Madagaskar. Botswana is vöärnamelik vlak en 70% is underdeyl van de Kalahariwööste. In et noordwesten ligt de Okavangodelta, in et noorden de soltpanne van Makgadikgadi. Et land wördt deyls döärsneyden döär de Limpopo-rivyr, en de Notwane, Bonwapitse, Mahalapye, Lotsane en Motloutse mundet der in uut.
Planten en deers bewark
Nöäst de rivyrbedden en wööste hevt Botswana ouk grasland en savanne, wåras gnu en antilopen leavet. Botswana hevt eyne van de gröätste grupen afrikaanske wilde hünde. In Nationaalpark Chobe woant de groute grup afrikaanske olifanten van de wearld. Et park beslöt ne vlakde van ungeveyr 11.000 km² en der leavet sou'n 350 voagelsoarten. Ouk sint der parken vöär de beskarming van den nöäshoorn en den flamingo.
Miljööproblemen bewark
Et land hevt slim last van verdröyging en verwöösting. Dat wördt deyls verhülpen döär depe brunnen te slån. Uppervlaktewater hevt Botswana håste neet en minder as 5% van de landbouw kan geworden med wat der an reagen valt. De rest van de 95% van de landbouwinkumsten kümt uut veyholderye. Dat lätste geyt noch up de ölderwetske wyse van deylde weidegrunden wårby as vey vry rundlöpt en allens kaalvreat, wat de verdröyging en grunderosy noch slimmer maket. Mär ümdat der töt nu to good geld verdeend wördt med veyholden wordt de veystapels enkel grötter en grötter. Et botswaanske busk- en landskapsbeheyr is begünnen üm verskillende inheymske büsken weader terügge to planten in gemeenskappen in Kgalagadi-süüd, Kweneng-noord en Boteti.
Årmode is volgens et Ontwikkelingsprogramma van de Voreynigde Natys (UNDP) achterliggende probleem by de uutbüting van grundstoffen. Üm dat teagen to gån is de UNDP gangs üm gemeenskappelike grundbeheyrsprojekten up te starten.
Regeyring bewark
Botswana hevt de öldste demokratiske grundwet van Afrika. Dee regeyringsförm is republik, wårby den regeyringsleider medeyne ståtshöyvd is. Hee wördt eköäsen döär et botswaanske parlement, dee as döär volksverkesingen wördt samensteld. Seyd de unafhangelikheid van Botswana is de Botswaanske Demokratiske Partye de gröätste partye van et land. Den hüdigen president is Mokgweetsi Masisi.
Up de lyste van umkoupbårheid steyt Botswana net achter Portugal en Süüdkorea. Dårmed is et et minst korrupte land van Afrika.
Leager bewark
Et botswaanske leager, de Botswana Defence Force (BDF) besteyt seyd 1977. Botswana hevt sou'n 60.000 suldåten. De meysten sint upeleided döär de Voreynigde Ståten. Döär untwikkelingen in med name Süüdafrika is et leager vöäral gangs üm ströypers teagen te gån en tränen vöär butenlandske vreydesmissys.
Menskenrechten bewark
Et inheymske San-volk, dat noch up de olde nomadiske wyse leavden, is teagen öären wil van öär land ehaald en in reservaten underbracht. Üm dat sou wyd te krygen möägen see gin water tappen en stünden der houge bootes up de jagd (öäre vöärnaamste wyse üm an eaten to kummen). Öäre grunden leaden in et gröätste diamantengebeed van de wearld. De regeyring untkent dat et dårmed to maken hevt en bewäärt dat et ne wildbeskarmingsmåtregel was, al leavet de san al dusenden jåren in duursame vorholding med de natuur. In de reservaten is håste gin wark vöär et volk. Vöäle san sint dårdöär an de drank verslaavd eraked.
Seyd 11 juni 2019 is homoseksualiteit neet meyr strafbår in Botswana. Et land hevt noch wal den doudsstraf.
Bestüürlike indeyling bewark
Botswana besteyt uut teen distrikte:
Ekonomy bewark
Seyd de unafhangelikheid in 1966 is Botswana eyne van de rapst groiende ekonomien van de wearld. In de vyvtiger jåren must nen döärsneyde botswaneesk sik redden med ummerekkend €1142 in et jår. Dat groiden når € 15.129,76 in 2019. Dårmed hevt et ne vorgelykbåre leavensstandaard med Mexiko. Et land hevt sat grundstoffen, wårvan as se de upbrengsten med kloke investeringen in öäre tokumst stöäken. et land hevt souwat gin skulden in et butenland. Der is grout vertrouwen in de grundwet en de nåleaving der van, wårdöär der en seaker handelsklimaat besteyt.
Butenlandske bedryve sint welkum, mär in wat sektoren kryget binnenlandske bedryve vöärrang.
Energy bewark
Botswana sit up ne groute vöärråd koalstof, wat töt vöär kort noch de eanigste brunne vöär energyupwekking was. Petröäly gevt et der neet, mär wördt importeerd uut Süüdafrika. Et land is slim interesseerd eraked in vernybåre energybrunnen en hevt inmiddels en plan klår vöär investeringen in wind-, sünne- en biomassaenergy. Öäly is der neet evündden, mär eyn bedryv is gangs te kyken of der metaan uut koalstof etrökken kan worden.
Financien bewark
Botswana hevt en fråi oapen bankbeleid. Underneamers künnet sat geld krygen üm en bedryv up te setten.
Edelsteynder en -metalen bewark
Et Ministery van Mynbouw en Mineraalwinning, Gröne Technology en Energybehold höldt cyfers by oaver de winning van edelsteynder en edelmetalen. Et gröätste diamantmynbedryv, Debswana, is vöär 50% ståtsbesit. De mineralenhandel leyvert de ståt sou'n 40% van alle inkumsten. In 2007 wör der uranium evünden. Verskillende mynbouwers hebbet et höyvdkantoor in Botswana. Ouk wördt der regelmåtig söcht når gold, kopper, diamanten en öäly. Up sorgen dat de diamantvöärråd med sou'n 20 jår uutpütted is, hevt de regeyring beslöäten wat te doon an de swåre afhangelikheid van diamanten.
Botswana's Orapa-myne is de gröätste diamantmyne van de wearld. In 2013 wör der sou'n € 1,2 miljard an diamanten når boaven ehaald.
Lüde bewark
In Botswana woanet meyrere volker samen. Med 79% is et oavergroute andeyl de tswana. De tweyde grup sint de kalanga, med 11%. Dårnå gevt et noch de san (basarwa), med 3%. De oaverige 7% sint blanke botswanesen en indiaers. Seyd verslechterde ekonomiske umstandigheiden in Zimbabwe kummet der ouk alvoordan meyr zimbabwanen up Botswana an.
De vyv gröätste städen sint:
| Name | Inwoaners | |
|---|---|---|
| 1 | Gaborone | 227.333 |
| 2 | Francistown | 100.079 |
| 3 | Molepolole | 67.598 |
| 4 | Maun | 55.784 |
| 5 | Mogoditshane | 57.637 |
språken bewark
Engelsk is de nationale språke. Et oavergroute deyl van de lüde spreakt ouk Setswana, ne bantuspråke. Andere språken in Botswana sint under meyr kalanga (sekalanga), sarwa (sesarwa), ndebele, kgalagadi, tswapong, !Xóõ, yeyi, en in wat deylen, afrikaansk.
Gelöyv bewark
Ungeveyr 77% van de lüde sint kristelik, en dan vöärnamelik protestantsk. De tweyde-gröytste grup sint de neet-gelöyvigen, med 20%. Wyders gevt et noch nen handvul moslims, hindus en bahá'i. De oaverige grup is animistisk en gelöyvt in buskgeysten.
Kultuur bewark
De name setswana wördt gebruked üm to vorwysen når beide de språke en kultuur van Botswana, selvs as et geyt üm andere stammen binnen et land. Üm mekander tyd van den dag te geaven hebbet de meyste stammen sou öäre eygene gebruken, mär de meysten gebruket en dreewegs handensküdden. Et algemeyn gebrukede woord vöär 'hallo' is 'dumelang'. By vöärname geböärtenissen künnet de vrouwlüde öäre gevölens van blydskap of upwinding låten blyken med julen.
Skryverye en film bewark
Skryverye in Botswana geyt sou'n 20.000 jår weaderümme når de eyrste menskelike rotsteykeningen, med name in de höävels van Tsodilo. Groute hüdigendaagse skryvers sint under meyr Bessie Head, geboaren in Süüdafrika mär öär heyle leaven in Botswana woand, Andrew Sesinyi, Barolong Seboni, Unity Dow, Galesiti Baruti, Caitlin Davies, Lauri Kubuetsile, Albert Malikongwa, Toro Mositi en Moteane Melamu.
Den internationaal bekenden film The Gods Must be Crazy uut 1980 is deyls in Botswana upenöämen, net as Disney's Whispers: An Elephant's Tale wårin as Hollywoodsteare Angela Basset medspöält.
Media bewark
Der sint vyv televisystations in Botswana, wårvan eyne ståtsümroop (Botswana TV). Wyders sint dat Now TV, Khuduga HD, Maru TV en EBotswana.
Der sint vyv lokale radiostations: RB1, RB2, Duma FM, Gabz FM, en Yarona FM. Wyders hevt et land darteen kranten: Mmegi, Sunday Standard, The Telegraph, Business Weekly, The Botswana Gazette, The Voice, The Guardian, Echo, Botswana People's Daily, DailyNews, Tswana Times, Weekend Post, en The Monitor.
- ↑ Africaportal.org. "Consolidating Democratic Governance in Southern Africa: Botswana". Maundeni, Zibani. Mpabanga, Dorothy. Mfundisi, Adam. Skreaven up 1 january 2007, bekeaken up 28 mei 2020.
- ↑ (Archiveerd) generalknowledgefacts.com. "Bechuanaland was the former name of Botswana". Bekeaken up 20 february 2018. Archiveerd up 23. määrt 2015
- ↑ (Archiveerd) Transparency International. "overview of CPI indices". Bekeaken up den 8. january 2018.
- ↑ BBC News Africa. "Election for Africa's oldest democracy". news.bbc.co.uk. Bekeaken up den 13. january 2019
- ↑ Tradingeconomics.com. "Botswana GDP per capita PPP." Bekeaken up den 31. määrt 2021.]
- ↑ The World Factbook. "Botswana". Central Intelligence Agency (2014). Bekeaken up 16 april 2014.
- ↑ Gross national income (GNI) – Nations Online Project Nationsonline.org. Bekeaken up 27 October 2016.]
- ↑ (Archiveerden PDF) "The Gap Report". UN AIDS, Geneve (2014) Bekeaken up 21 juni 2016.