Verskil tüsken versys van "Veluws"

|'t Veluws wonnenwönnen ezien as dialek van 't [[Nedersaksisch]]

't '''Veluws''' is een [[Nedersaksisch]]e dialekgroep dat op de [[Veluwe]] espreuken wonnenwönnen. 't WonnenWönnen espreuken in de meeste darpen en stejen op de [[Veluwe]]. Naos de gewone indeling van 't Veluws zoas dat hierboven beschreven steet, praoten ze oek Veluws in de gemeente [[Bunsjoten|Bunschoten]] in de Nederlaanse previnsie [[Utrech]]. Oek in [[Amesfoort]] en [[Leusden]] praoten ze vrogger Veluws (zie: [[Amesfoorts]]). 't Dialek van [[Huzen]] kan taalkundig oek nog bie 't Veluws erekend wonnenwönnen.

't Veluws kan weer onderverdeeld wonnenwönnen in twee groepen, namelijk 't [[West-Veluws]] en 't [[Oost-Veluws]], veerder hef zwat elk darp en elke stad zien eigen dialek, vake is der oek nog es een dialekverschil binnen een darp, stad of [[buurtschop|buurtschap]]. Wele taalkundigen onderscheien oek nog 't Zuud-Veluws (beter bekend as 't [[Betuws]]), disse dialekgroep vuilt neet onder 't Nedersaksisch en is dit oek gien gebrukelijke indeling.

Een aandere indeling, dee wat minder vake veurkump, is 't [[West-Veluws]] samen mit 't dialek van [[Elburg]] en [[Oldebroek]]. Disse groep wonnenwönnen dan 't ''Veluws'' eneumd, en de aandere Oost-Veluwse dialekken wonnenwönnen onder-ebröch bie 't [[Sallaans]].

De dialekken onder [[Armelo]] en in 't midden van de Veluwe kunnen ezien wonnenwönnen as [[Franko-Saksisch]], Nedersaksisch mit een stark [[Frankisch]]e invleud.

In woordenschat wonnenwönnen 't West-Veluws oek wat meer beïnvleud deur 't [[Standardnederlaans]]. Ho korter je bie 't geschei mit 't Oost-Veluws koemen, ho meer de dialekken ofwieken van 't Standardnederlaans. In 't centrale deel van 't West-Veluwse taalgebied zegen ze: ''hij staot'', meer naor 't noorden 't en osen toe is dat: ''hij steet'' en in 't Oost-Veluws is dat: ''hij steet'' of ''hij stiet''{{Info|'Hij' kan op verschillende menieren uut-espreuken en eschreven wonnenwönnen}}. Zoa-j zien staon de Oost-Veluwse vormen wat veerder van 't Nederlaans of.

't Meest noordoostelijke deel van de [[Veluwe]] wonnenwönnen evormp deur de [[Iesselvallei]], en deur de darpen an de oostkaante van de Veluwse heuvelrogge, an de ouwe weg van [[Zwolle]] naor [[Apeldoorne]]: [[Attem|Hattem]], [[Waopenvelde|Wapenveld]], [[Heerde]], [[Epe]], [[Emst|Ems]], [[Vaossen]], [[Wenum-Wiesel]] en oek Apeldoorne zelf. Disse dialekken lieken stark op wat an de overkaante van de [[Iessel]] espreuken wonnenwönnen. Disse toch vrie breje revier is in 't geheel gien dialekscheiding. We zien zelfs dat een opvallend taalverschiensel dat in Overiessel bepark is tot een paor Sallaanse plaosen ([[Dalsen]], [[Heino]], [[Raolte]], [[Wieje]], [[Olst|Ols]]) en daorbuten in heel Overiessel neet veurkump, juus wè weer in de Gelderse Iesselvallei anwezig is. We bedoelen hiermee vanzelf de uutspraak van de korte ''a'' as een ''ä'', en de uutspraak van de ''aa'' (in bepaolde woorden) as ''ää''.

Op de westelijke helfte, naor de [[Zuderzee|Zujerzee]] toe, bie de Veluwe, kennen we oek 't paor ''aa/ao'' veur woorden dee in 't [[Nederlaands|Nederlaans]] een ''aa'' hemmen, mar noen is de verdeling fonetisch, um precies te ween ofhankelijk van de klanke dee op de klinker volg. Is dat een medeklinker dee mit de lippen of in 't achterste deel in de holte van de mond evormp wonnenwönnen, dan blif de ''aa'' een ''aa'' (bieveurbeeld: ''schaap''). Steet de ''aa'' an 't einde van een lettergrepe, of veur een medeklinker dee veurin de holte van de mond evormp wonnenwönnen, dan wonnenwönnen de ''aa'' een ''ao'' (bieveurbeeld: ''[[woater|waoter]]''). Disse verdeling gelt veur alle Zujerzeeplaosen op de Veluwse kus, mar oek veur [[Urk]]. 't Zujen van de Veluwe hef overal ''ao''. [[G.G. Kloeke|Kloeke]] schrif:

Zoas hierboven al ezeeg is, wonnenwönnen de uutspraak van de ''aa'' of ''ao'' in 't West-Veluws bepaold deur de medeklinker dee op de ''aa'' volg, as dit de '''t, d, s, z, n, l, r''' of '''j''' bin dan heur je meestentieds ''ao'', en as dit de '''p, b, m, v, f, k, g''' of '''ng''' bin dan heur je meestentieds ''aa''. Op disse regel bin vanzelf wè een paor uutzunderingen. In 't Oost-Veluws he-j disse klankregels neet.

Zoas de (Gelderse) Zujerzeekus op 't gebied van de ''aa'' een eenheid is, in een aander belangriek taalverschiensel is dat neet 't geval. De woorden ''oud, zout, (ik) zou'' en gao zo mar deur, wonnenwönnen in [[Elburg]] en [[Doospiek]] uut-espreuken as ''old, zolt (ik) zol en gao zo mar deur'', zoas in zwat 't hele osen van Nederlaand. Naor 't zujen toe heur je de uutspraak ''oud, zout, (ik) zou''. De grensliende tusssen ''oud'' en ''old'' loop tussen [[Doospiek]] en [[Nunspeet]] over de [[bos]]sen van de Veluwe naor 't zujen. [[Apeldoorne]] lig krek op de grens, en onder Apeldoorne buug disse liende weer mit de bossen mee naor 't zuudosen, en raak bie [[Dieren]] de [[Iessel]]. Op de grens staon ''ol'' en ''ou'' soms naos mekaar. De Reeks Nederlandse Dialectatlassen (RND), mit een opname uut de jaoren vuuftig, steet bie Apeldoorne ''beukenholt'' naos ''beukenhout''. Bie veldwark in [[Nunspeet]] (buurtschap [['t Hul]], dus an de westkaante van de Zujerzeestraotweg), wönnen in [[2003]] ''hout'' en ''zout'' eheurd naos ''ik zol'' en ''ik wol''. De dialecteloge [[Jo Daan]] hef de ''ol/ou''-liende de staotus van een dialekgrens egeven. Op heur kaorte vormp disse liende de grens tussen 't [[Gelders-Overiessels]] en 't Veluws. In disse zinne is '''Veluws''' dus de anduding veur de westelijke helfte van de Veluwe, dat an 't [[Veluwemeer]] lig. Rond [[1850]] was 't ol-gebied groter as dat 't noen is, to was in Nunspeet/Elspeet hoogswerschienlijk ''holt'' gebrukelijker as ''hout''.<ref>http://www.dbnl.org/tekst/daan001ikwa01_01/daan001ikwa01_01_0005.htm</ref>

De ol-/ou-grens loop veur een groot deel, mar neet helemaole, gelieke mit de grens dee de dialekken mit een warkwoorduutgang in de eerste en darde persoon meervoud, tegensworige tied (wule loopt) scheit van de dialekken mit een -en-meervoud (wule lopen). 't -en-gebied lig in 't wessen van disse liende. Overigens is de '''e''' in lopen vake neet heurbaor, en klink 't woord ongeveer as ''loobm''. Allinnig in 't wessen van 't lopen-gebied zegen ze warkelijk ''lopen''. Dat gebied is vrie smalle, want bie de munding van de [[Eem]] begint 't grote, westelijke gebied waor de ''n'' juus vort-eleuten wonnenwönnen (lope). Nog wat westelijker, deur oostelijk Gooilaand, loop de grens dee ''muis'' (in 't wessen) scheit van ''muus'', en ''ijs'' van ''ies''. Dit is gelieke de meest westelijke grens van 't [[Nedersaksisch]]e taalgebied.

't Veluws wonnenwönnen of en toe gebruuk in [[Nöalstukken|columns]] in de krante, zoas bie Veluweland.nl (digitaal en as huus-an-huusblad) mit columns van [[Gait van de Renderklippen]] (uut Epe) en [[Lammertnôom]] (uut Nunspeet).