Verskil tüsken versys van "Stadsrechten"

'''Stadsrechten''' waren in et [[Middeleeuwn|middeleeuwsenmiddeleeuwse]] [[HeiligenHeilige RoomsenRoomse Riek|Europa]] biezundere (veur)rechten en veurkeuren dee an nenne plaetseplaatse wödden toogekendtoo-ekend.

HowelHowal hier mangs meerdere rechten (zoas markterechtmarktrecht, tolrecht en et recht um stadsmurestadsmuren te bouwen) under wödden verstoan, ging et infeajlek wezen opum et rechterecht van dende [[stad]] op eigen rechtsproak. An burgerleu wierd et rechterecht verleend huneuren zoakzaak te bepleiten veur nen rechtbankerechtbank van "gelieken" in pleatseplaatse van underworpen te wean an et rechterecht van den landherelandheer. FeitelekFeajlek is doarder dus sproake van stadsrecht en neet van stadsrechten. In nenn ofzunderlek veurrecht kon ok et recht op wetgeaving ([[Stadskeure|keur]]) wödden verstrektegevven en et rechterecht um eigen scholtscholten en stadsbestuurders te beneumen.

Stadsrechten waren nen staptrad in dende untwekkeling van et rechts wiezerechtsstelsel in et [[HeiligenHeilige RoomsenRoomse Riek|Europa]].

Mit et vort goan van et [[Feodalisme|feodaal stelsel]] en et toonemmende belang van den centroalecentroalen (rechts-) stoat kwam doarder ok nenn ende an et stadsrecht.

DoarDer bestoanden vergeliekboare rechten in olde culturenkulturen, mit noamename dee van Mesopotamië woar zi-j den [[kidinnutu]] kenden.

Al under dende RomeienenRomeinen verkreg [[Nimweage]] markterechtenmarktrechten. Vanof et joar 1000 wierden veurrechten deur laandsheern an neaderzettingen egoavn. mangsMangs in ruul veur geld, mangs bewust um steednvörmingsteadnvörming te bevorderen. Vanof dende tied dat dizzendizze veurechtenveurrechten in éne keerkere in nenn totaalpakket wödden angebodenan-eboden, spreakenspreakt wi-j van stadsrechten. Stadsrechten maaktenmaken van nenne neaderzetting nenne antrekkelekenantrekkeleke vestigingsploatsevestigingsplaatse veur koopleu. Van den economiesen bleuj deeden hiervan dende uutkomstuutkumste was, profiteerden den hereheer deur et heffen van [[belastingen]].

DenDe eersteneerste NederlaandsenNederlaandse plaetseplaatse dee, in olde geskriften van et Bisdom Utrecht uut 956 as stad vermeld steet is [[Deventer]]. DenDe plaetseplaatse was al in dende 2den2de helfte van dende 8sten8ste eeuwe ontstoan moar wöd dus ruum 200 joar later al as stad geneumdeneumd. Woarschienlek is et eerste deledeel mit stadsrecht veur Deventer in dende 1sten1ste helfte van dende 11den11de eeuwe opgesteldop-esteld. DenDe stad verkreg dit rechterecht van den Duutsen keizer, ok dende steednsteadn dee doarop volgden: Grunning, Utrecht en Stavoren verkreggen huneure rechten van den Duutsen Keizer. DenDe rechten van de aandere Nederlaandse steednsteadn wödden namens him verleend deur feodale heern. Alle steednsteadn waren schatplichtigschatplichteg an dizzendizze heern, ze vörmden nenne gans belangrieke bronne van inkomsten veur dizzendizze heern. DoarDer bunt wal veulvölle plaetse in Nederlaand woar den anvang tot et opstellen van dee rechten uut ginguutging van dende bevölking van dee plaetseplaatse zelf.

DenDe rechten van dende oldstenoldste of veurnoamstenveurnaamste stad binnen nenn gewest (groafschap, hartogdom of bisdom) deenden meangsmoal as veurbeeld veur dende rechten van aandere steedn in dat gewest. Wanneer in dende dochterstad juridiesenjuridiese oneanigheid ontstoand, ginggingen menzee op "stedenvoartsteadenvoart" noar dende mooderstadmoderstad um doar uutleg van et rechterecht te vroagen. Deur bestudering van dende verskillende stadsrechtcharters hebt zi-j hele “stambomen”“stambeume” hiervan veur dende ofzunderleke gewesten in Nederlaand op kunnenkönnen stellen.

Vanof dende 13den13de eeuwe wödden bepoalde rechten ok lös van den hereheer ofekundigd. DenDe toon riezende machtige VloamsenVloamse steednsteadn Gent en Brugge waren hier et eerste met. Laandsheern probierden wal zeggenschop te holden op dende soamenstellingsamenstelling van et stadsbestuur. Het dool van dende stad was deurgoans doaropderop gerichtericht um doar volledighelemoal vri-j in te wödden.

In laterlatere eeuwen was et mangs den geldnood van laandheern, deeden doartoodertoo leidden dat dende stedensteaden uutbreiding van huneure rechten koftenkochten. Stadsrechten brechtenbrachten dus welvoartwalvoart en welvoartwalvoart brechtbracht stadsrechten. Zo wisten stedensteaden noa verlöp van tied nenne hoognhoge moate van autonomiezelfstandegheid te verwarvenverkriegen. DoarDer waarn steednsteadn dee wistenzelfs zelfswissen uut te greujen tot [[stadstoat|stadstoaten]] (zelfs noe vörmt Hamburg en Bremen in Duutslaand nog aparte Bundesländer). Grunnen (mit zienziene Ommelaanden) was tot dende HabsburgsenHabsburgse machtsoavernoame in dit gewest (1528) begin 16den16de eeuwe binnen dende Nederlaanden dende stad die et meest noar dizzendizze beneumingbenaming op weggeweg was. Den macht in dende stoaten van den Nederlaandse en BelgiesenBelgiese gewesten lagenlag endende 15den15de eeuwe al in gans belangrieke moate bi-j dende steednsteadn.

Den gravegraaf van Vloanderen verleenden in dende 12den12de eeuwe stadsrecht an nenn tröpken plaetse in Zeeuws-Vloanderen, under aandere: Eerdenburg, Hulst, Beervleet. Zi-j waarn gebouwd op dende rechten dee dende stad [[Atrecht]] in dende löplöppe dervan de joaren mit dende Graven van Vloanderen was oaverengekommenoaveren-ekommen. DenDe Hartogen van Broabant vörmden noa dende Graven van Vloanderen as et woare den tweeden gröpetrop “stadsrechtverleners”“stadsrechtverleaners” in Nederlaand, zi-j namen dende rechten van [[Leuven]] as veurbeeld. Et DeventersenDeaventerse stadsrechtestadsrecht gold as veurbeeld veur alle OaveriesselsenOaveriesselse steednsteadn, en dat van dende stad Utrecht dus veur dende oaverigenoaverege UtrechtsebUtrechtse steednsteadn. DenDe Hartogen van [[Gelre]] namen dende stadsrechten van [[Zutfent]] as veurbeeld. DenDe graven van Hollaand dee den letstenlesten gröppegroep “stadsrechtverleners”“stadsrechtverleaners” vörmden namen et LeuvensenLeuvense model oaver.

[[Deventer]] en [[Nimweage]]* vörmenvörmt in zeker opzicht nenne uutzundering binnen dende NederlaandsenNederlandse steednsteadn. Zi-j waarn anvankelek vri-je riekssteednriekssteadn binnen et DuutsenDuutse riek. Deventer dat in et [[Oaversticht]] (Oaveriessel) lag was doardeur neet schatplichtig an den BiskoppeBisskop van Utrecht. Nimweage (et Riek van ~) was kortenkorte tied tot dende inlieving van dende stad deur [[Gelre]] (1247) nen stadsstoat. NoarmoateHoo wieter in dende 13den13de eeuwe den macht van den Duutsen keizer of namofnam, nam umgekeerd den machtemacht van de lokoalelokale heern too, en stelden dizendizze vri-je rieksstedelekenriekssteadeleken toostand neet veulvölle meer veur. BeideMoar steednbeide beheeldensteadn echterblevven wal machtigenmachtege plaetsenplaetse binnen et Oaversticht en Gelre. Deventer was tot dende vörming van dende Republeek [[1580]] den 'primus inter pares' (eersten under gelieken) van dende OaverstichtsenOaverstichtse steednsteadn.

(*dende stadsrechten van [[Aken (stad)|Aken]] waarn et veurbeeld veur dende NimweagsenNimweagse; veur Deventer is dit neet bekandbekend).

DenDe Habsburgsen machtsoavername in dende 1sten1ste helfte van dende 16den16de eeuwe betekkendebetekkenden nen sterke inbooting van den machtemacht van dende steednsteadn. Noast den stried oaver dende vri-jheid van godsdeenstgodsdienst was den onvredeonvrea hieroaver (“et verlees van veurechten”veurrechten”) denet belangriekste gevolg van den opstaand in dende Nederlaanden dee in dende jaarenjoaren ’60 geleidelek uutgreujden tot nen echten gewoapendegewoapenden stried. Uutendelek leiddeleidden dizzen opstaand tot et uut-envallen van dende HabsburgsenHabsburgse Nederlaanden in dende SpoansenSpaanse Nederlaanden (noe België) en dnede Republeek der 7 VereanigdeVereanegde ProveensienProvinsien. In dende RepubleekRepubliek bezetten dende stedelekensteadeleke patriciaten dende mechtigstenmachtegste plekken in dende stoaten en wierd den adel bi-jnoa van invlood berooft.

Stadsrechten hadden betrekking op zoakenzaken as:

**'''[[stadsmure|Stadsmuurn]]''': et rechterecht um nenne mure rundumme dende stad te bouwen.

**'''[[MarktrechteMarktrecht]]''': et rechterecht um [[marktemarkt]] te holden (en doarveur te loaten betalen).

**'''[[StapelrechteStapelrecht]]''': et rechterecht um bepoald handelsgood as eerste te meugenmöggen stoapelenstapelen (Opsloan) en verkopen.

**'''[[TolrechteTolrecht]]''': et rechterecht um [[tolweggeTolweg|tol]] te heffen, eigen bürgersbörgers waren doarvan veulalmeesttieds vri-jgesteldj-esteld wat bi-jdroog totan dende antrekkelekheid as woonplaetsewoonplaatse.

**'''[[MuntrechteMuntrecht]]''': enkele steednsteadn waren vriijvri-j huneur eigen geld te sloan.

**'''PersoonlekenPersoonleke vri-jheid''': mangs gold den reagel 'StadslögStadsloch mek vri-j'. MenI'j waswaren genegin [[horigeheurege]] meer van den laandherelandheer, moar vri-j um te goan en stoan woar menda'j wildewollen.

**'''Stadsbestuur''': dende gegoodnbettere bürgeribörgeri-jje kon mangs zelf dende bestuurders keezenkezen dee in den stadsroad zitting möstenmossen nemmen.

**'''Rechtsproak en wetgaeving''': Binnen an-egeaven grenzen was dende stad vri-j um zelf wetgeaving en rechtsproake uut te oefenen. DenDe stad wierd hierdeur bestuurlek uut htet umrengende laand gelichtelicht woar dende wetgaeving van den landherelandheer gold. BürgerleuBörgerleu hadden et rechetrecht veur nen eigen rechtbankerechtbank (van "gelieken") te verschienen. Mangs wöd echterwodden bepoald dat nenne ni-jenje stad veur zienziene rechtsproake was anewezzen op nenne aandere, al lenger bestoandenbestoande, stad.

**'''Belastingen''': Et stadsbestuur verwierfverweerf et rechterecht um binnen dende eigen grenzen belastingen op te leggen an inwonners.

Et gebeed buutenbuten nenne stad kon mangs [[laandsrecht]] kriegen. Zo kreggen [[Kennemerlaand]] en [[West-Frieslaand]] van dende graven van [[Hollaand]] nenn laandrechtelaandrecht. Deurgoans gold wal dat stadsrechtestadsrecht veur landrechtelandsrecht ging.

Mit den greuj van den centroalecentroalen stoat kwamenkwam doarder langzamelangzaam nenn ende an et stadsrecht. In dende noordeleke Laege laanden wierden dende letstenleste stadsrechten feitelekfeajlek verleend in [[1586]] (Willemstad). In dende tied van et bestoan van dende [[RepublieekRepubliek der VereanigdeVereanegde NederlaandenNederlanden|RepubleekRepubliek]] verwierfverweerf allenigalleneg Blokziel (1672) nog nenn stadsrecht. Noa dende [[BatoafsenBataafse Republeek|BatoafsenBataafse Umwenteling]] (1795) wödden gemeenten noar Fraans veurbeeld vörm-egeaven en wödwodden et stadsrecht - bi-j wet - of-eschaft. Howal deels hersteld noa [[1813]] kreggen steednsteadn neet volleadighelemoale dende bevoogdheden trög dee zi-j veurdeenveur bezetendee tied hadden: rechtspraoke en wetgeaving wödden steedsmeer en meer nen zoakzaak van et centroal gezag.

Noa dende groandwet van [[1848]] en dende Gemeentewet van [[1851]] is et verskil tussen darpen en steedn veur altiedsteadn kommen te vervallen.

Stadsrechten dee in et beginne van dende 19den19de eeuwe nog bunt egeaven (an [[Delfshaven]] in [[1825]] veur et letstleste) bunt neet te vergelieken mit dee uut dende Middeleeuwn en meer symbolies van eerd. Deur sommigen wöddenwodt [[Den Haag]] en [[Assen]] neet beschouwd as stad ezene, umdat dizzendizze plaetse huneure stadsrechten kreggen in dende FraanseFranse tied.

''Uut Artikel 25 van dende "Stoatsregeling" 1798:''

[[Den Haag]] is nenne bi-jzunder geval, mangs wödtwöd dizzendizze stad beschouwd as et grootstengrootste darp van Europa, umdat officieel nooit stadsrecht is egeaven. Helemoal juust is dat neet want Den Haag kreg stadsrechten in [[1806]] ([[Lodewiek Napoleon]]), bekrechtigdbekrachtigd in [[1811]] ([[Napoleon Bonaparte]]) (howal dizzendizze feitelekfeajlek symbolies bunt). Moar ok doarveur kreg Den Haag bi-jzundere rechten, dee et wal degelek tot nenne stad maaktenmaken:

* Vanof [[1334]] kreg Den Haag et rechterecht op nenne [[joarmarktejoarmarkt]].

* In [[1370]] stelden Hartoghartog [[Albrecht van Beieren]], gravegraaf van Hollaand, dende grenze van et rechtsgebeed vaste.

* In [[1451]] wödden dende bevoogdheden van [[schepen]]en vastgesteld noar veurbeeld van et [[Leiden|Leidse]] stadsrechtestadsrecht. Zo kreg et nenne [[vroodschop]], dee betrokken was bi-j dende joarleksenjoarlekse verkieezingverkezing van dende schepenen.

* In [[1559]] kreg Den Haag boavendeen twee [[burgemeisterbörgemeister]]s mit dezelfden stand en rechten as dende burgemeistersbörgemeisters van dende bestoande steednsteadn van Hollaand.

* In [[1795]] kreg Den Haag de stand van ''Stad in dende republeekrepubliek''.

* [[Lieste van Nederlaandse plaetse mit veurmoaligenveurmoalige stadsrechten]]