Verskil tüsken versys van "Feodalisme"

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Movses-bot (Oaverleg | bydragen)
NaegelBot (Oaverleg | bydragen)
K Bot: autematisch tekse vervungen (-ea +ae)
Regel 1:
Et '''feodalisme''' of den '''feodaliteit''' (van et [[Latien]]sen ''feudum'' of ''[[heerlekheid|leen]]'') is n begrip in de [[geskiedswetenschop|geskieds-]] en [[rechtswettenschop]] en in de [[socioale wettenschoppe]]n woarin ne moatschoppeleke orde wödt beneumd. Et geet oaver et in leen geavengaeven van gebeeden woar ne onderlinge verplichting tot trouw, bi-jstaand en et betalen van schattingen teggenoaver stoand. Et weurd ''feodalisme'' wöd in de [[middeleeuwn]] nog neet ebruukt. Tiedens de [[Franse revolutie]] wöd de beneuming in slechten zin ebruukt. Den rundumme 1789 in zwang ekommen uutsproak ''Féodalité'' beskrif de deur et leenstelsel ontstoane staandenmoatschopi-je met heure veurrechten.
 
[[Karl Marx]] bruukten de beneuming feodaal um de produktieverholdingen an te geavengaeven dee bestoanden tussen de tied van de [[sloaverni-j]] en de tied van het (vrogge) [[kapitalisme]].
== Begin ==
Anvankeliek wödden de [[heerlekheid|lenen]] deur den [[Könning (titel)|Könning]] an rieken - veural uut et [[kriegsmacht|leagerlaeger]] - veur ne bepoalde tied in bruukleen of-estoan. Den leenkearlleenkaerl legden nen eed (''[[foedus]]'') of dat e et gebeed in name van den könning zol regieren en dat e den könning in geval van krieg met ziene kearlskaerls op et slagveld bi-j zol stoan. Den band tussen leenkearlleenkaerl en leenhere was tweeziedig : an de ene kante stoanden zie mekaar bi-j, én in doad én in et zelfbeeld van de feodale heern en leenkearlsleenkaerls en an de andere kante hadden de edelleu ne romantiese opvatting van eure toak en plicht woarin unveurweerdeleke trouw en zelfopoffering ne grote rolle spölden. Dat dizzen idealenidaelen, in völle [[Roman (literatuur)|romans]] beskreavenbeskraeven ridderlekheid, volstrekt neet met de warkelekheid oaveren kwam, deed der neet völle toe.
 
Der bestoand n uutgebreid [[gewoonterecht]] dat dee rechten en plichten van den [[leenheer]] (den vörst) en den [[leenkearlleenkaerl]] (den kearlkaerl den n gebeed in beheer ontving) reageldenraegelden. In [[West-Francië]] gingen in den löp van de 9de eeuwe völle edelleu zich stöareg an unofhänkeleker opstellen, en greujden eure gebeeden uut tot feitelek unofhänkeleke vörstendommen dee zie deur verarving (trouwen met arfdochters) en krieg probierden te vergroten. Den tiedeleken oard van et leen kwam in et gedrang deur et streavenstraeven noar arfelekheid van dee leenkearlsleenkaerls en et begrip was dusdöaneg algemeen dat den könning doar met ziene beperkte middelen neet good teggen op kon treadentraeden. Et deur keizer [[Karel de Kale]] in [[877]] uutgeveerdigden [[Capitulare van Quierzy]] gaf de arfelekheid nen wetteleken groand.
 
In Duutslaand wisten de [[Liudolfingen|Ottonen]] dizzen toostaand teggen te holden deur bisköppe te beneumen met wealdlekenwaeldleken macht, den [[investituur]]. Pas in [[1037]] bevestigden keizer [[Koenraad II van et Heiligen Roomsen Riek|Koenraad II]] veur Italië et rechte van arfelekheid in den [[Constitutio de feudis]]. De beschuldiging van [[simonie]], veural deur [[paus Gregorius VII]], leidden tot den [[investituurstried]]. Met et [[Konkordoat van Worms]] van [[1122]] kwam der an dizzen toostaand veur n groot deel n ende en betekkenden ne dudeleke antasting van et gezag veur den Duutsen Keizer.
 
== Eursprong ==
[[Ofbeelding:RolandfealtyRolandfaelty.jpg|thumb|[[Roland (ridder)|Roland]] vouwt ziene hende ten tekken van [[manschop]] an [[Karel den Groten]]; uut n skrift van n ''[[chanson de geste]]''.]]
[[Ofbeelding:Cleric-Knight-Workman.jpg|thumb|220px|De dree standen]]
Et feodalisme was egreujd uut de [[standenmoatschoppi-je]] van et late [[Karolingiese riek]]. De [[Frankiese Riek|Frankiese]] könningen stoolden eursprönkelek hun machte veural op den joarlekse veld- (leaslaes: plunder)tochten. Den könning kon zien ekearlsekaerls belonen uut den buut dee doarbi-j behoald wodden. Toen [[Karel den Groten]] n groot deel van [[Europa (continent)|Europa]] veroaverd had, en doar buten ziene laandsgrenzen eigenlek gin rieke gebeeden ovaer waren um te plunderen, mös hi-j ne andere wieze bedenken um ziene kearlskaerls an zich te verplichten. Boavendien was et riek völ te groot veur de olderwetse [[kommunikatie]] in dee tied. Den könning was edwongen zunder ende op tocht te goan um plaatselek zien gezag of te künnen dwingen en ziene belastingen ter plaatse ''op te eatenaeten'', want dizzen wödden veulal in natura voldoan. Hi-j had doarumme plaatseleke verteggenweurdigers neudig en uut dizze - anvankele- ambtenoaren is den [[aristocratie|adelstaand]] ontstoan.
 
== De feodale standenmoatschoppi-je ==
Regel 21:
* De vri-je [[agrariër|boern]], [[ambacht (handwark)|ambachtsleu]] en [[handel (economie)|handelaren]] (de börgeri-je);
 
De [[ekonomie]] van dee dagen was neet of nauweleks op [[geld]] egroand en den opbrengst van den [[laandbouw]] was zowat de enige bronne van riekdom. Umdat ruulhandel en betalingen in natura nen groten rol spölden, was et unmeugelek um groand op grote schale te verkopen of te verhandelen. Neet alleneg was dat binnen et leenstelsel ungebruukelek, den kleinen muntumloop leet dergeleke oaverskrievingen neet toe. Et was doarumme veur den adel van groot belang et onderdeel 'arbeid' op et laand dat zi-j bezaten vast te künnen holden. In sommige laanden van Europa, bieveurbeeld [[Polen]], ging eurren macht zo wiet dat doar uutendelek nen [[wet]] wöd an-enommen dat iemand ofwal nen heer oaver heurigen möst weanwaen of dat nen heurigen nen heer had. Et wodden doarmet unmeugelek um vri-jen boer te weanwaen.
 
Wieter waren der nog onvri-jen dee-t gin eigendom hadden, noamelek [[liefeigene]]n en onvri-jen dee zelf et bezit van nen ander vörmden [[sloaverni-j|sloaven]].
 
Der waren ok unvri-jen dee in dienst van hoge edelleu of den könning stoanden dee noa generoasie opklommen op tot nen ni-jen adelstand, de [[ministerialen]] of et [[ridder]]schop. In teggenstelling tot den ''olde'' adel stamt dizze ridderschop dus neet of van vri-je eigengearfdeneigengaerfden, moar van unvri-jen.
 
== Den ofbroak van et feodalisme ==
Noa et joar [[1000]] begonnen langzamerhand de olde steadnstaedn, veulal nog uut de [[Romeinse Riek|Romeinse tied]], wier te greujen en der wödden ni-je steedn en darpen sticht um de greujende bevolking te huusvesten. Ok den handel kwam wier op gäng. SteadnStaedn wödden veural deur eure muren n machtsstuk van belang en dit leidden uutendelek veural in [[Vloanderen]] en [[Italië]] tot et ontstoan van machtige steadnstaedn dee-t in verzet konden kommen teggen de alleenheerschoppi-je van den adel en geestelekheid.
 
De groten [[pestepidemie]] van [[1347]] maakten n ende an ne tied van vaste bevolkingsgreuj en et wankele eavenwichtaevenwicht tussen den oogst en de voedselbehoofte. Umdat n daarde van de plattelaandsleu was estorven en völle laand doarum onbebouwd blef, konden de heurigen en boern in [[1352]] veermoal zoveul veur eur [[graon|groan]] vroagen. De lonen mössen dus ok stiegen. Arbeidsscheerste gaf de mangs uut eure darpen evlöchte heurigen nen gooden graond um te underhändelen; alleneg wanneer zi-j ''vri-j'' wödden, wollen zi-j wierummerkeren noar et laand van eure olde here. Feodale heern dee deur de veurtdurenden kriege en euren uutbundigen leavensstiellaevensstiel in de problemen kwamen, mössen steeds meer heurigen en ook hele darpen de vri-jheid geavengaeven.
 
Tiedens de [[renaissance]] verloar et feodalisme völ invlood in West-Europa. Steeds meer lenen veelen in de hende van steeds minder adelleke families deur verarving. Zo hadden Vlaonderen, [[Hollaand (gewest)|Hollaand]] en [[Hartogdom Luxemburg|Luxemburg]] eursprönkelek ieder euren eigen [[Graaf (titel)|graaf]] of [[groothartog]], moar uutendelek was dat deezelfden kearlkaerl. Uutendelek ontstoanden doardeur mangsmoal twee grote bondgenotschappen in de vörm van nen lappendeakenlappendaeken dee mekare den macht bestreadenbestraeden zoas de [[Hoeksen en Kabeljauwsen twisten|Hooken en Kabeljauwen]] of - in [[Engelaand (olde könninkriek)|Engelaand]] - et [[Huus Lancaster|Lancasters]] en et [[Huus York|Yorks]]. Rundumme [[1500]] was et feodalisme tot zienen bloodegen endstried ekommen en waren der wier könningen dee prebeerden euren [[absolutisme|absoluten macht]] te herstellen. Den adel blef mangsmoal wal bestoan, moar wöd tot höfadel in-ekrompen.
 
Formeel wödden dee feodale rechten ofgeschaft deur den invlood van de [[Franse Revolutie]] en den doaropvolgende Franse bezetting van delen van Europa. Met noame [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] hef bie-edroagen tot et bestuurleken systeem zoas wi-j dat teggenwoordig kent, eit [[gemiente (bestuur)|gemeenten]] in plaatse van [[heerlekheid|heerlekheden]], [[departement]]en in plaatse van op feodale groafschappen en dergeleke egroande previnsies, enzowieters.