Verskil tüsken versys van "Veluws"

|NedersaksischeNedersaksiese naam

|NederlaanseNederlaandse naam

|De [[Veluwe]] (mit uutzundering van de gemeentes [[Arnem|Annem]], [[Renkum]], [[Wageningen]] en eenn gedeelte van [[Ee (gemeente)|Ede]], [[Rheden]] en [[Rozendaal]]), [[AmesfoortAmersfoort]] (†), [[Bunsjoten|Bunschoten]], [[Doezebarg]], [[Zutfent|Zutfen]] en eenn klein gedeelte van de Achterhoekse gemeentes [[Lochem]], [[Zevenaar|Zeuvenaar]] en [[Bronckhorst|Bronckhors]]

****[[NedersaksischNedersaksies]]

|'t [[Latainse alfabet|Latiense alfebetalfabet]]

|'t Veluws wönnenwörden ezien as dialekdialekt van 't [[NedersaksischNedersaksies]]

|TaalcodeTaalkode ISO 639-1

|TaalcodeTaalkode ISO 639-2

|TaalcodeTaalkode ISO 639-3/DIS

[[Ofbeelding:Veluws.png|thumb|275px|'t Veluwse taalgebied op de kaorte van Gelderlaand en UtrechUtrecht]]

't '''Veluws''' is eenn [[NedersaksischNedersaksies]]e dialekgroepdialektgroep dat op de [[Veluwe]]die espreuken wönnen. 't Wönnen espreukenwörden in de meeste darpen en stejen op de [[Veluwe]]. NaosDer de gewonewörden indeling van 'toek Veluws zoas dat hierboven beschreven steet, praoten ze oek Veluwsepraot in de gemeente [[Bunsjoten|Bunschoten]] in de NederlaanseNederlaandse previnsieprovinsie [[Utrecht (previnsie)|UtrechUtrecht]], en in n klein gedeelte van de [[Achterhook|Achterhoekse]] gemeentes [[Lochem]], [[Zevenaar|Zeuvenaar]] en [[Bronckhorst]]. Oek in [[AmesfoortAmersfoort]] en [[Leusden]] praotenwördden zeder vrogger Veluws espreuken (zie: [[AmesfoortsAmersfoorts]]). 't DialekOorspronkelike dialekt van [[Huzen]], [[Laoren]] en [[Blarikum]] kankunnen taalkundig oek nog bie 't Veluws erekend wönnenwörden (de uterste dialekten van t Hollaands-Nedersaksiese overgangsgebied).

't Veluws is ondanks dat 't eenn echecht NedersaksischNedersaksies dialekdialekt is, eenn soort overgangsdialekovergangsdialekt tussen verschillende [[dialekt|dialekken]]en en [[streektaol|streektalen]]. Zo he-'j naosnaost 't NedersaksischNedersaksies uut 't osenoosten, 't [[Hollaans (dialekt)|HollaansHollaands]]/[[UtrechsUtrechts-Alblasserwaards]] uut 't wessenwesten en 't [[BraobaansBraobaants]]/[[Zuud-Gelders]] uut 't zujen. 't HollaansHollaands-NedersaksischeNedersaksiese kerakterkarakter is overal markbaor, marmer hohoe oostelijkeroosteliker of noordelijkernoordeliker je gaon, hohoe kleinerkleinder de HollaanseHollaandse invleud. 't UtrechsUtrechts-BraobaansBraobaants is veural markbaor a-'j korterbie 't Betuwse en UtrechseUtrechtse taalgebied koemen.

==Onderverdeling van 't Veluws==

't Veluws kan weer onderverdeeld wönnenwörden in twee groepen, namelijknamelik 't [[West-Veluws]] en 't [[Oost-Veluws]], veerder hef zwat elk darp en elke stad zien eigen dialekdialekt, vake is der oek nog es eenn dialekverschildialektverschil binnen eenn darp, stad of [[buurtschop|buurtschap]]. Wele taalkundigen onderscheien oek nog 't Zuud-Veluws (beter bekend as 't [[Betuws]]), disse dialekgroepdialektgroep vuilt neetniet onder 't NedersaksischNedersaksies en is dit is oek gien gebrukelijkegebrukelike indeling.

Eenn aandereAandere indeling, deedie wat minder vake veurkumpveurkömp, is 't [[West-Veluws]] samen mit 't dialekdialekt van [[Elburg]] en [[Oldebroek]]. Disse groep wönnenwörden dan 't ''Veluws'' eneumd, en de aandere Oost-Veluwse dialekkendialekten wönnenwörden onder-ebröchonderebröcht bie 't [[SallaansSallaands]].

==Friso-, Franko- en zuver SaksischSaksies<ref>http://www.dbnl.org/tekst/wink007alge01_01/wink007alge01_01_0092.htm</ref>==

De dialekkendialekten uut 't noordelijkenoordelike deel van de Veluwe vallen onder 't [[Friso-Saksische toalen|Friso-SaksischSaksies]]. Dit gebied strek zich uutlöp langes de [[Zujerzee]]. 't Verbient de stejen [[Elburg]] en [[Harderwiek]] mit de darpen [[Oosterwolde (Gelderlaond)|Oosterwolde]], [[Oldebroek]], [[DoospiekDoorspiek]], [[Nunspeet]], [[Elspeet]], [[Leuvenum]], [[Hierden]] en [[Armelo]]. 't Is neetniet allinnig de taal van disse laandstreek deedie dudelijkedudelike sporen van de [[Westlaauwers Frais|FriesFriese]]e taal nao-eleuten hef, marmer oek veule aandere biezunderheen in levenswieze en gebruken. Veural in det ouwe klejerdrachgrei, zo laoten onder aandere de ooriezers van de boerinnen dudelijkdudelik zien dat de bevolking van disse laandstreek oorspronkelijkoorspronkelik bie eenn Friese stamme heurenheurden en heel vrogger oek Fries praotenpraotten. 't [[NedersaksischNedersaksies]] hef oek hier, net zoasas in de aandere laandstreken deedie van oorsprong Fries wanenwaren, de Friese taal verdrungenverdröngen.

De Friso-SaksischeSaksiese tongval van disse streek kumpkömp 't meest overene mit de tongval van de stejen [[Zwolle]] en [[Kampen (Overiessel)|Kampen]] en umstreken.

De dialekkendialekten onder [[Armelo]] en in 't midden van de Veluwe kunnen ezien wönnenwörden as [[Franko-SaksischSaksies]], NedersaksischNedersaksies mit eenn stark [[FrankischFrankies]]e invleud.

Onder de zuver SaksischeSaksiese tongvallen van de Veluwe vallen de plaosenplaotsen deedie an de oever van de Iessel tussen [[Deventer]] en [[Hattem]] in liggen, dit bin dus de darpen [[Terwolde]], [[Niebroek]], [[Vaossen]], [[Epe]], [[Une]], [[Veessen]], [[Heerde]] en [[Waopenvelde|Wapenvelde]] en 't stadjen [[Hattem]].

De leste groep kumpkömp 't meest overene mit de tongval van [[Dèventer|Deventer]] en 't [[SallaansSallaands]].

Oost- en West-Veluws wieken, wat de [[grammaticagrammatika]] angeet, wat van mekaar ofaof. Zo zegen ze in 't Oost-Veluws bieveurbeeld ''wie(le) warkt/wärkt'' en in 't West-Veluws ''wie/wulie wa[a]rken''. In 't grensgebied mit 't Oost-Veluws (zoaszo as 't geval is mit 't onder aandere 't [[Nunspeets]]) wonnenwörden 't verschil al wat kleinerkleinder, daor he-'j nog de -e-uutgang in van oorsprong vrouwelijkevrouwelike woorden (enkelvoud), bieveurbeeld: ''eenn greune strep'''e''''' ([[Nunspeet]]) en ''eenn greune streep'' ([[Putters]]). Wat de woordenschatwoordeschat angeet lieken de dialekkendialekten vake wèwel op mekaar, marmer oek hier kan veul verschil in weenzitten.

In woordenschatwoordeschat wönnenwörden 't West-Veluws oek wat meer beïnvleud deur 't [[StandardnederlaansStanderdnederlaans|Standardnederlaands]]. HoHoe korter je bie 't geschei mit 't Oost-Veluws koemen, hohoe meer de dialekkendialekten ofwiekenaofwieken van 't StandardnederlaansStandardnederlaands. In 't centralesentrale deel van 't West-Veluwse taalgebied zegen ze: ''hij staot'', meer naor 't noorden 't en osenoosten toe is dat: ''hij steet'' en in 't Oost-Veluws is dat: ''hij steet'' of ''hij stiet''{{Info|'Hij' kan op verschillende menierenmanieren uut-espreukenuutespreuken en eschreven wönnenwörden}}. Zoa-Zo a'j zien staon de Oost-Veluwse vormen wat veerder van 't NederlaansNederlaands ofaof.

Ondanks de verschillen he-'j oek eenn bulte overeenkomsenovereenkomsten, eenn veurbeeld hiervan is de NederlaanseNederlaandse ''ij'', deedie eenn eeuw eleen nog heel aanders uut-espreukenuutespreuken wönnenwördden, zo ongeveer mit eenn klank deedie wat tussen de ''korte i'' en de ''lange ie'' inhangtinhank en de ''ui'', mit eenn klank deedie tussen de ''korte u'' en de ''lange uu'' inhangtinhank. Disse klanken bin grotendeels verdwenen in 't Oost- en West-Veluws, marmer je kunnen ze nog altied heuren in [[DoospiekDoorspiek]] (Oost-Veluws), [[Nunspeet]] (West-Veluws) en [[Urk]] ([[Urkers]]).

==Overgang van 't SallaansSallaands naor 't Oost-Veluws==

't Meest noordoostelijkenoordoostelike deel van de [[Veluwe]] wönnenwörden evormp deur de [[Iesselvallei]], en deur de darpen an de oostkaante van de Veluwse heuvelrogge, an de ouwe weg van [[Zwolle]] naor [[Apeldoorne (stad)|Apeldoorne]]: [[Attem|Hattem]], [[Waopenvelde|WapenveldWapenvelde]], [[Heerde]], [[Epe]], [[Emst|Ems]], [[Vaossen]], [[Wenum-Wiesel]] en oek Apeldoorne zelf. Disse dialekkendialekten lieken stark op wat an de overkaante van de [[Iessel]] espreuken wönnenwörden. Disse toch vrieaordig breje revierrivier is in 't geheel gien dialekscheiding.dialektscheiding, Wewe zien zelfs dat eenn opvallend taalverschiensel dat in Overiessel beparkbeparkt is tot eenn paor SallaanseSallaandse plaosenplaotsen ([[Dalsen]], [[Heino (plaats)|Heino]], [[Raolte]], [[Wieje]], [[Olst|Ols]]) en daorbuten in heel Overiessel neetniet veurkumpveurkömp, juusjuust wèwel weer in de Gelderse Iesselvallei anwezig is. We bedoelendujen hiermee vanzelf op de uutspraak van de korte ''a'' as eenn ''ä'', en de uutspraak van de ''aa'' (in bepaolde woorden) as ''ää''.

In aandere woorden is de NederlaanseNederlaandse aa op de oostelijkeoostelike [[Veluwe]] eenn ''ao'', net as in [[Overiessel]] en in de [[Achterhook|Achterhoek]]. 't Geet hier um eenn historischehistoriese verdeling: woorden mit eenn oorspronkelijkoorspronkelik (in 't West-Germaans) lange ''aa'' bin in 't vere vlejen 'verduusterd' tot ''ao'' (bieveurbeeld: ''schaop''). Woorden mit eenn ''aa'' deedie eerseerst laoter lange ewönnenewörden bin (deur rekking in open lettergrepe) hemmenhebben an dat precesproses van verduustering, dat totoe al of-esleutenaofesleuten was, neetniet mee-edaon, en bin eenn 'heldere' ''aa'' ebleven (bieveurbeeld: ''water''), en in 't osenoosten dus ''ää'' ewönnenewörden.

Op de westelijkewestelike helfte, naor de [[Zuderzee|Zujerzee]] toe, bie de Veluwe, kennen wehe'w oek 't paor ''aa/ao'' veur woorden deedie in 't [[Nederlaands|Nederlaans]] eenn ''aa'' hemmenhebben, marmer noen is de verdeling fonetischfoneties, um preciespresies te ween ofhankelijkaofhankelik van de klankeklank deedie op de klinker volgvolgt. Is dat eenn medeklinker deedie mit de lippen of in 't achterste deel in de holte van de mond evormp wönnenwörden, dan blif de ''aa'' eenn ''aa'' (bieveurbeeld: ''schaap''). Steet de ''aa'' an 't einde van eenn lettergrepe, of veur eenn medeklinker deedie veurin de holte van de mond evormp wönnenwörden, dan wönnenwörden de ''aa'' eenn ''ao'' (bieveurbeeld: ''[[woater|waoter]]''). Disse verdeling geltgeldt veur alle ZujerzeeplaosenZujerzeeplaotsen op de Veluwse kuskust, marmer oek veur [[Urk]]. 't Zujen van de Veluwe hef overal ''ao''. [[G.G. Kloeke|Kloeke]] schrif:

<cite>Bij persoonlijkpersoonlik bezoek op Urk is mij gebleken, dat het "Veluwsch" principe daar zo geregeld opgaat, als men maar van een klankwet mag verwachten.’ (Kloeke [[1952]]: 197).</cite>

ZoasZo as hierboven al ezeegezeegd is, wönnenwörden de uutspraak van de ''aa'' of ''ao'' in 't West-Veluws bepaold deur de medeklinker deedie op de ''aa'' volgvolgt, as dit de '''t, d, s, z, n, l, r''' of '''j''' bin dan heur je meestentieds ''ao'', en as dit de '''p, b, m, v, f, k, g''' of '''ng''' bin dan heur je meestentieds ''aa''. Op disse regel bin vanzelf wèwel eenn paor uutzunderingen. In 't Oost-Veluws he-'j disse klankregels neetniet.

ZoasZo as de (Gelderse) ZujerzeekusZujerzeekust op 't gebied van de ''aa'' eenn eenheid is, in eenn aander belangriek taalverschiensel is dat neetniet 't geval. De woorden ''oud, zout, (ik) zou'' en gao zo marmer deur, wönnenwörden in [[Elburg]] en [[Doospiek]] uut-espreukenuutespreuken as ''old, zolt (ik) zol en gao zo marmer deur'', zoaszo as in zwat 't hele osenoosten van Nederlaand. Naor 't zujen toe heur je de uutspraak ''oud, zout, (ik) zou''. De grensliende tusssen ''oud'' en ''old'' looplöp tussen [[DoospiekDoorspiek]] en [[Nunspeet]] over de [[bos]]sen van de Veluwe naor 't zujen. [[Apeldoorne (stad)|Apeldoorne]] ligligt krek op de grens, en onder Apeldoorne buugbuugt disse liende weer mit de bossen mee naor 't zuudosenzuudoosten, en raakraakt bie [[Dieren]] de [[Iessel]]. Op de grens staon ''ol'' en ''ou'' soms naosnaost mekaar. De Reeks Nederlandse Dialectatlassen (RND), mit eenn opname uut de jaoren vuuftig, steet bie Apeldoorne ''beukenholt'' naosnaost ''beukenhout''. Bie veldwark in [[Nunspeet]] (buurtschap [['t Hul]], dus an de westkaante van de Zujerzeestraotweg), wönnenwörden in [[2003]] ''hout'' en ''zout'' eheurd naosnaost ''ik zol'' en ''ik wol''. De dialectelogedialektologe [[Jo Daan]] hef de ''ol/ou''-liende de staotus van eenn dialekgrensdialektgrens egeven. Op heur kaorte vormp disse liende de grens tussen 't [[Gelders-Overiessels]] en 't Veluws. In disse zinne is '''Veluws''' dus de anduding veur de westelijkewestelike helfte van de Veluwe, dat an 't [[Veluwemeer]] ligligt. Rond [[1850]] was 't ol-gebied groter as dat 't noen is, totoe was in Nunspeet/Elspeet hoogswerschienlijk ''holt'' gebrukelijkergebrukeliker as ''hout''.<ref>http://www.dbnl.org/tekst/daan001ikwa01_01/daan001ikwa01_01_0005.htm</ref>

De ol-/ou-grens looplöp veur eenn groot deel, marmer neetniet helemaole, gelieke mit de grens deedie de dialekkendialekten mit eenn warkwoorduutgang in de eerste en darde persoon meervoud, tegensworigetegenswoordige tied (wule loopt) scheit van de dialekkendialekten mit eenn -en-meervoud (wule lopen). 't -en-gebied ligligt in 't wessenwesten van disse liende. Overigens is de '''e''' in lopen vake neetniet heurbaor, en klink 't woord ongeveer as ''loobm''. Allinnig in 't wessenwesten van 't lopen-gebied zegen ze warkelijkecht ''lopen''. Dat gebied is vrieaordig smalle, want bie de munding van de [[Eem]] begint 't grote, westelijkewestelike gebied waor de ''-n'' juusjuust vort-eleutenvorteleuten wönnenwörden (lope). Nog wat westelijkerwesteliker, deur oostelijkoostelik Gooilaand, looplöp de grens deedie ''muis'' (in 't wessenwesten) scheit van ''muus'', en ''ijs'' van ''ies''. Dit is geliekemitene de meest westelijkewestelike grens van 't [[NedersaksischNedersaksies]]e taalgebied.

Allebeie de lienenlienden, de ''lope-/lopen''-liende en de ''ijs-/ies''-liende lopen vanofvanaof 't [[Eemmeer]] in stark zuudoostelijkezuudoostelike richting, en kruzen de UtrechsUtrechts-Gelderse previnsiegrensprovinsiegrens. De zuudwesthoek van de Veluwe ([[Sjaarpezeel|Scharpezeel]], [[Ee (gemeente)|Ede]] en gao zo marmer deur), vuilt buten disse lienenlienden en buten 't NedersaksischNedersaksies.

==CultuurutingenKultuurutingen in 't Veluws==

In vergelieking mit de overige NedersaksischeNedersaksiese dialekgroependialektgroepen bin de cultuurutingenkultuurutingen in de Veluwse streektaal altied wat beteundminnetjes ebleven. De meeste utingen vie-'j dan nog op de Oost-Veluwe. Veluwse streektaalschrievers kregen eenn belangriek publicasiekenaalpublikasiekanaal mit de ''Geldersche Volksalmanak'', deedie in 1835 veur 't eerseerst uutkwam. De schrievers gebruken vake standardtaal en streektaal naosnaost mekaar.

De meeste vrogge Gelderse schrievers in 't NedersaksischNedersaksies (dat wanenwaren veural ''[[dörpsnovelle|darpsnovellisten]]'') wanenwaren Achterhoekers. Eenn antalAntal vrogge schrievers in 't Oost-Veluws - de meesten neetniet van de Veluwe ofkomstigaofkomstig - bin [[Nicolaas Bernard Donkersloot]] (1813-1890), [[Teunis van Lohuizen]] (1882-1903; bekend van 't gedichte ''Gepleisterde graven''), [[Andries Aarsen]] (1834?-?) en [[Willem Josephus van Zeggelen]] (1811-1879).

Tussen 1900 en 1950 wanenwaren op de Oost-Veluwe veural de schrievers [[Lambertus Bosch]] (1875-1954), [[Jan van Riemsdijk]] (1879-1954) en [[Harm uut Wiesel]] van belang. Veur de Veluwse schrieverieje in 't tweje deel van de twintigse eeuw was onder meer de [[NedersaksischeNedersaksiese Beweging]] belangriek. De [[Dialektkringe Salland en OostVeluwe]] wönnenwördden in 1955 op-erichericht en kreeg al gauw heur eigen blad, ''[[De Moespot]]''. Mit de [[Dialectkring Achterhook en Liemers]] wönnenwördden in 1966 't [[Verbond van Neersasse Dialectkringen]] op-erichericht, en der wönnenwördden onder aandere streektaalbundels uut-egevenuutegeven.

Eén van de anmoedigers van disse ontwikkelingen was [[Hermen Bomhof]] (1919-1988) uut [[Apeldoorne (stad)|Apeldoorne]], zelf dichter. Bomhof zien gedichten wönnenwördden op meziekmuziek ezet deur [[Frans Nieuwenhuis]] en [[Diana Vredenberg]].

De schriever [[J. Vredenberg]] (1903-1980) uut [[Terwolde]] speulenspeulden oek eenn rolle in de dialekkringendialektkringen. Veerder ku-'w veur de Veluwse schrievrieje de volgende personen neumen: [[W.A. Aarnink]] (1895-1983), [[Alie Th. Groenhuizen]] (1926-1998), [[Aaltje van den Bremen-van Vemde]] (1913-1993), [[Bertus van den Bremen]] (1915), [[Henk Dijkslag]] (1928) en [[Arie Hofstede]] (1931).<ref>Henk Krosenbrink (2008), Streektaalletterkunde in Oost-Gelderland en op de Oost-Veluwe. In Henk Bloemhoff, Jurjen van der Kooi, Hermann Niebaum en Siemon Reker (red.), ''Handboek NedersaksischeNedersaksiese Taal- en Letterkunde'' (Assen: Van Gorcum)</ref>

[[Frans Nieuwenhuis]] (1936) uut [[Vaossen]] is één van de mezikaantenmuzikaanten deedie in 't Veluws zingt. De [[Spaokenburg|Spakenburgse]] bandmuziekgroep [[Bukkes]] had in 2007 eenn laandelijkelaandelik hitsukses mit 't in 't [[Bunsjoots|Spakenburgs]] ezungen nummer 'Héé Keeltsie'.

't Veluws wönnenwörden ofaof en toe gebruukgebruukt in [[Nöalstukkennöalstukken|columnskollums]] in de krantekraante, zoaszo as bie Veluweland.nl (digitaal en as huus-an-huusblad) mit columnskollums van [[Gait van de Renderklippen]] (uut Epe) en [[Lammertnôom]] (uut Nunspeet).

== RifferentiesReferensies ==