Verskil tüsken versys van "Stellingwarf"
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Regel 89:
==Geschiedenis==
=== Eerste bewoners ===
Waor de eerste bewoners van de Stellingwarven oorspronkelik wegkommen is niet hielendal wisse. D'r bestaot een verhael, dat ze rond 840 veur ien van de kleinzeunen van [[Karel de Grote]] naor disse streek vlucht bin vanuut een streek in et zuden van [[Hannover]] in [[Duutslaand]]. Van de periode veur et jaor 1000 bin gien schreven bronnen overleverd. Bi'j de [[Hooltpae]] is een voestbiele vunnen van omdebi'j 70.000 jaor veur Chr. Disse voestbiele is meugelik een anduding veur anwezegens van Neanderthalers in et gebied.<ref>[http://www.stellingwerf-heemkunde.nl/middeleeuwen/lang%20geleden.htm De vroegste Geschiedenis] van de website www.stellingwerf-heemkunde.nl</ref> Omdebi'j 10.000 v.Chr. leefden jagers en verzamelders van de zogenaemde Tsjongerkultuur in et gebied, mar vaaste bewoning was d'r in disse tied niet
=== Vreuge middeliewen ===
Over de vreuge middeliewen is ok niet veul bekend. In disse tied was Stellingwarf een onderdiel van et Friese woongebied, tot de Franken in et jaor 734 de Friezen versleugen in de Slag an de Boarn. Nao de verdieling van et [[Franken|Frankische Riek]] neffens et Verdrag van Verdun in 843 wodde Stellingwarf een onderdiel van et oostelike Frankische Riek. Daoruut ontston in de negende ieuw et [[Heilige Roomse Riek]].
=== Zelfstaandige boerenrippebliek Stellingwarf ===
[[Ofbeelding:Indieling van de Zeven Friese Zeelaanden neffens et 'traktaat' van 1417.jpg|thumb|left|Indieling van de Zeven Friese Zeelaanden neffens et traktaat van 1417]]
Op 26 november 944 schonk keizer Otto I van et Heilige Roomse Riek "et recht van foreest" (et jachtrecht) in de Pagus Thriente an Bisschop Balderik van Utrecht. Hiermit kwam de regio onder bestuur van et Utrechtse bisdom. De Pagus Thriente omvatte Drenthe en Overiessel, tot an et reviertien de [[Kuunder (revier)|Kuunder]]. Onder de bisschoppen van Utrecht hiette et gebied [[Oaversticht|Oversticht]].
De naeme ''Stellingwarf'' wodt veur et eerst vermeld in [[1309]]. ''Stelling'' betekent bestuurder; ''warf'' betekent plak waor recht spreuken wodt. Stellingwarf wodde bestuurd deur drie stellingen, die jaorliks keuzen wodden. Mit hulpe van de Friezen kon et grootste pat him bevri'jden van et juk van de bisschop van Utrecht, onder aandere deur de [[Slag bi'j Ane]] in 1227. Daornao het Utrecht wel perbeerd de Stellingwarvers d'r weer onder te kriegen, mar echt goed is dat niet lokt. In 1309 vernielden de Stellingwarvers et [[kasteel]] van de bisschop in [[Vollenhove]], waordeur disse et min of meer opgaf. Van 1309 tot 1504 was Stellingwarf feitelik een onofhaankelike boerenrippebliek, de ''Vri'je Naosie der Stellingwarven''. Et [[Stellingwarver Laandrecht]] is in de 15e eeuw opschreven en verscheen in et jaor 1480.<ref>[http://www1.omropfryslan.nl/Mear_Nijs_60384.aspx Omrop Fryslân; 'Unyk midsieusk dokumint' (Uniek middelieuws dokement)]</ref> In et laandrecht staon oolde rechtsregels; et is uut et Latien naor et Nederlaands vertaeld. Et laandrecht is een bewies van de [[Friese Vri'jhied]] in de Stellingwarven, naodat de luden in de Stellingwarven heur vri'jmaekt hadden van de bisschop. In et Freeska Landriucht (in 1480 as drokt boek publiceerd) staot Stellingwarf in et Traktaat van de [[Zeuven Fraise Zeelanden|Zeuven Friese Zeelanen]] bi'j et vierde Zeelaand nuumd.<ref>[http://wikisource.org/wiki/Traktaat_fan_de_S%C3%A2n_seelannen Traktaat van de Zeuven Zeelanen] in et Ooldfries op Wikisource</ref> De komst in 1498 van de Hertog van Saksen in Frieslaand betekende et aende veur de onofhaankelike boerenrippebliek. Stellingwarf wodde in 1500 bi'j Frieslaand voegd en wodde een Friese grieteni'je in et jaor 1500. In etzelde jaor kwam Stellingwarf bi'j et gouw [[Zeuvenwoolden]]. In 1504 kwam d'r een aende an de rechten van de Stellingen.<ref>[http://www.stellingwerf-heemkunde.nl/middeleeuwen/late%20middeleeuwen.htm De late Middeleeuwen] van de website www.stellingwerf-heemkunde.nl</ref> De hertog dee in 1515 alles over an [[Karel V]]. In 1517 wodde Stellingwarf opsplitst in twie grieteni'jen: [[Ooststellingwarf|Stellingwarf-Oostaende]] en [[Weststellingwarf|Stellingwarf-Westaende]].<ref>[http://www.friesarchiefnet.nl/index.php?view=article&id=86&option=com_content www.friesarchiefnet.nl]</ref> ▼
▲De naeme ''Stellingwarf'' wodt veur et eerst vermeld in [[1309]]. ''Stelling'' betekent bestuurder; ''warf'' betekent plak waor recht spreuken wodt. Stellingwarf wodde bestuurd deur drie stellingen, die jaorliks keuzen wodden. Mit hulpe van de Friezen kon et grootste pat him bevri'jden van et juk van de bisschop van Utrecht, onder aandere deur de [[Slag bi'j Ane]] in 1227. Daornao het Utrecht wel perbeerd de Stellingwarvers d'r weer onder te kriegen, mar echt goed is dat niet lokt. In 1309 vernielden de Stellingwarvers et [[kasteel]] van de bisschop in [[Vollenhove]], waordeur disse et min of meer opgaf. Van 1309 tot 1504 was Stellingwarf feitelik een onofhaankelike boerenrippebliek, de ''Vri'je Naosie der Stellingwarven''. Et [[Stellingwarver Laandrecht]] is in de 15e eeuw opschreven en verscheen in et jaor 1480.<ref>[http://www1.omropfryslan.nl/Mear_Nijs_60384.aspx Omrop Fryslân; 'Unyk midsieusk dokumint' (Uniek middelieuws dokement)]</ref> In et laandrecht staon oolde rechtsregels; et is uut et Latien naor et Nederlaands vertaeld. Et laandrecht is een bewies van de [[Friese Vri'jhied]] in de Stellingwarven, naodat de luden in de Stellingwarven heur vri'jmaekt hadden van de bisschop. In et Freeska Landriucht (in 1480 as drokt boek publiceerd) staot Stellingwarf in et Traktaat van de [[Zeuven Fraise Zeelanden|Zeuven Friese Zeelanen]] bi'j et vierde Zeelaand nuumd.<ref>[http://wikisource.org/wiki/Traktaat_fan_de_S%C3%A2n_seelannen Traktaat van de Zeuven Zeelanen] in et Ooldfries op Wikisource</ref> De komst in 1498 van de Hertog van Saksen in Frieslaand betekende et aende veur de onofhaankelike boerenrippebliek. Stellingwarf wodde in 1500 bi'j Frieslaand voegd en wodde een Friese grieteni'je in et jaor 1500. In etzelde jaor kwam Stellingwarf bi'j et gouw [[Zeuvenwoolden]]. In 1504 kwam d'r een aende an de rechten van de Stellingen.<ref>[http://www.stellingwerf-heemkunde.nl/middeleeuwen/late%20middeleeuwen.htm De late Middeleeuwen] van de website www.stellingwerf-heemkunde.nl</ref> De hertog dee in 1515 alles over an [[Karel V]].
=== Twie grieteni'jen ===
In 1517 wodde Stellingwarf opsplitst in twie grieteni'jen: [[Ooststellingwarf|Stellingwarf-Oostaende]] en [[Weststellingwarf|Stellingwarf-Westaende]].<ref>[http://www.friesarchiefnet.nl/index.php?view=article&id=86&option=com_content www.friesarchiefnet.nl]</ref>
[[Ofbeelding:Sânwâlden_gritenijen.png|thumb|Grieteni'jen in Zeuvenwoolden an et aende van de 17e ieuw]]
Stellingwarf kwam as onderdiel van Frieslaand in de twiede helft van de zestiende ieuw bi'j de Republiek van de Zeuven Verienigde Nederlaanden, die in 1568 formeel uutroepen wodde. Veur een diel langes de Kuunder en een diel langes de Lende wodde nao 1580 de [[Friese waeterlinie]] anlegd. Et gebied langes de schaansen, stuwen en dammen wodde tiedens de Tachtigjaorige Oorlog tegen de Spanjaarden en in et Rampjaor tegen [[Bernhard von Galen]] en Fraanse hulptroepen onder waeter zet. Mit de komst van de Franzosen in 1795 wodde de Bataafse Rippebliek sticht. Van 1798 tot 1801 was Zeuvenwoolden een onderdiel van it Fraanse Departement van de Oolde Iessel. In 1801 gong de Bataafse Rippebliek over in et Bataafse Gemenebest en wodde et Departement Frieslaand vormd. In 1806 gong et Bataafse Gemenebest over in et Koningriek Hollaand dat tot 1810 bestaon het. In 1814 wodde Frieslaand weer een perveensie van Nederlaand. In de Fraanse tied wodde Ooststellingwarf opdield in twie gemienten (''mairies''); Berkoop en Oosterwoolde. Nao de Fraanse tied wodden Berkoop en Oosterwoolde weer ien grieteni'je/gemiente.<ref>[http://www.friesarchiefnet.nl/index.php?view=article&id=86&option=com_content Ooststelingwerf 1600-1850] op www.friesarchiefnet.nl</ref>
=== Nao 1800 ===
In de zeuventiende en achttiende ieuw is de vervening de inkomstenbron veur de bevolking. In de twiede helte van de [[19e eeuw|19e ieuw]] is et grootste pat van et vene ofgreven. Daordeur kwamen grote sociaol-economische veraanderingen. In [[Noordwoolde]] gaot de bevolking over op et bessembienen en et maeken van heidebuunders. Mit de wilgentien die overal veurhanen is wodden maanden vlecht. As de wilgentien opbruukt is wodt rotan invoerd.<ref>[http://www.vlechtmuseum.nl/?nl/vlechtdorp/inhoud/2/ Streekgeschiedenis op www.vlechtmuseum.nl]</ref> Rond 1900 is et rietvlechten een belangriek onderdiel wodden van de economie van Noordwoolde en omkrieten. In de Twiede Wereldoorlog wodde et Kamp It Petgat bi’j [[Blesdieke]] as strafkamp veur Joden bruukt. Et kamp het vier maonden as strafkamp diend en wodde in de nacht van 2 op 3 oktober 1942 ontruumd. Kamp Ybenhaer bi’j [[De Fochtel]] wodde bruukt as warkkamp veur mannelike Joodse dwangarbeiders. Op 2 oktober 1942 wodden 215 meensken transporteerd naor kamp Westerbork om vandaor transporteerd te wodden naor Auschwitz en Sobibór.<ref>[http://www.fochtelooerveen.info/ooststellingwerf.php Ooststellingwerf] op fochtelooerveen.info</ref> De bevrijding begon in de Stellingwarven in de nacht van 7 op 8 april 1945. 60 Fraanse parachutisten wodden bi’j [[Haulerwiek]] en [[Appelsche]] dropt.<ref>[http://www.spanvis.nl/Verzetsstrijders1/Krant.htm De bevrijding van Friesland]</ref> Kamp Oranje, een aander kamp bi’j De Fochtel, wodde nao de Twiede Wereldoorlog bruukt as strafkamp veur NSBers en laeter as opvangskamp veur Molukkers. Kamp Ybenhaer wodde nao de oorlog van 1951 tot 1968 ok een opvangkamp veur Molukkers. Nao 1968 was et veurmaolige kamp een oefenterrein van et Nederlaanse leger. De oprichting van zuvelfebrieken nao 1880 en de laandbouwmechanisaosie nao de Twiede Wereldoorlog veraanderden et agrarische karakter van et hiele gebied. Toegelieke ontston de lichte industrie die now een belangrieke economische rol speult. ▼
In de zeuventiende en achttiende ieuw is de vervening de inkomstenbron veur de bevolking. In de twiede helte van de [[19e eeuw|19e ieuw]] is et grootste pat van et vene ofgreven. Daordeur kwamen grote sociaol-economische veraanderingen. In [[Noordwoolde]] gaot de bevolking over op et bessembienen en et maeken van heidebuunders. Mit de wilgentien die overal veurhanen is wodden maanden vlecht. As de wilgentien opbruukt is wodt rotan invoerd.<ref>[http://www.vlechtmuseum.nl/?nl/vlechtdorp/inhoud/2/ Streekgeschiedenis op www.vlechtmuseum.nl]</ref> Rond 1900 is et rietvlechten een belangriek onderdiel wodden van de economie van Noordwoolde en omkrieten.
▲
== Kultuur ==
| |||