Verskil tüsken versys van "Jöädendom"

[[Ofbeelding:Menorah7a.png|thumb|250px|De menora is een symbool van 't Jeudendom en zol oorsprunkelekoorspönkelik deel ewest hebben van 't meubilair van de tempel van Salomo]]

't '''Jeudendom''' is 't geleuf van 't jeudse volk, 't is iene van de vrogs onstaone monotheïstische godsdiensten. Vandage de dag bestiet 't altied nog en wöd 't altied nog belejenbeleden deur jeuden, met name in Israël.

't Jeudendom kan nietnie makkelekmakkelik in westerse hokkies stopt wödden zo as religie, ras, etniciteit of cultuur, dit umdat jeuden over 't jeudendom praot in tarms van 4000 jaorjoor geschiedenisse. Tiedens disse lange tiedpark hebt jeuden slaoverni'je, chaos, theocratie, verovering, bezetting en ballingschop ervaortervoort en bint zi'j in contact ewest en beïnvluud deur 't oldeoale Egypte, Babylonië, Perzië, 't Griekse hellinisme, evenals moderne bewegingen zo as de [[Verlichting]], 't socialisme en de opköms van 't nationalisme. 'n Hele bulte kunt wi'j wel zeggenze'ng.

Jeudse geschrifen en hun geschiedenisse is vake bruukt deur aand're luu as historische fundament, daordoor bint aand're religies deur onstaone, zo as twi'je hele bekenden: Christendom en Islam.

Jeuden hebt 't 'n paar boeken waorwoor zi'j hun geleuf op ebasseert hebt (Torah), en zi'j bezit boeken die bint onstaone naor anlieding van disse Torah, later op eschreveneschree'm deur de zo enuumde profeten (Neviiem) en geschiedenisse vertellende de boeken (Chetoeviem). 't TotaalplaotieTotaalplaatie van disse boeken nuumpnuumt zijzi'j (Torah + Neviiem + CHetoeviem =) TeNaCH. DaornaosDoornaos hebt zi'j nog de Talmoed, dit bint weer honderd en/of duuzenden jaorjoor oldeoale opmarkingenopmarking' van oldeoale rabbi's over de Torah.

De Torah bint de boeken die deur Mosje schreveneschree'm, naor interpretatie van God. De Torah kump gedeeltelek overhen met de eerste vief biebelboeken van de christenen, allene de verchillen van interpretatie en vertaling tussen jeuden en christenen bint te groot ummeum ze dichte bi'j mekare te zetten, zo wilt de mieste jeuden 't ok, zi'j zegtzeg dat christenen niet met hun heilige boeken umgaot waorwoor as zi'j veur beduult bint.

=== 't VerhaolVerhaal globaal ===

De hemel en de eerde zol emaakt wezen deur God (deur de jeuden vake nuumt: Ha-Sjem = De Name) in 7 dagendaa'ng, en al wat d'r op rond krupkröp, zwemt en vlugvlög. De mèènse wöd veur esteld als 'n wezen dat boven alle dieren en de natuur stiet, umdat zij naor 't beeld van God emaakt bint.

Nao dat Adam en Chava uut 't paradies ezet bint en de vluudvloed met Noach en de bote ebeurt bint, kump Avram an de beurte, disse kreg de boschop um vörtvöt te gao van zien laand en mut wonenwoon in Kanaän en hi'j kreg ok 'n vrumde belofte van God, de oldeoale kaerlkeerl zol nog 'n kindekind kriegenkrie'ng ok al bint hi'j en zien vrowe rond de honderd jaorjoor. 't Kind wat zi'j zult kriegenkrie'ng zol de stam-va wödden van 'n machtig en groots volk (en de jeuden zeg dat zi'j dat bint, maor de Arabieren zeg vulle eeuwen later ok dat zi'j dat bint). Saraj hiet zien vrowe. Naor vulle gedoe hef e dat kind (Jitschak) toch ekregenekree'ng, dan kump God weer met 'n nog vrumd're verzuuk, Avraham (hi'j had de name Avraham ekregenekree'ng in plaoseplaase van Avram) mut zien zönnezeune offeren! Now, hi'j is zo trowtrouw an zien God dat e met Jitschak op stap giet naor 'n barge, en zien zönnezeune gef zich d'r maor an over, en termee as Avraham 't mes in zien jonk wil zetten kump d'r 'n engel bi'j 'm stao die rup dat e mut stoppen en dat e bewezen hef dat e alles veur zien God wolwil doen. DaorbiDoorbi'j had e zich bewezen dat hi'j de man is waoruutwooruut 'n priester-volk magtmag köm die allene richt is op disse God.

Jitschak kreg 'n jonk, die hi'j Jäkov nuumt (Jäkov wöd later 'Jisraël' enuumt, en zien kinder wöd de 12 stammen van Jisraël). Jäkov kreg later 12 kinder. Allene hebt al zien kinder 'n hekel an Jozef, umdat dat 't lieveling'tie van va is. Op 'n keer binne zi'j met zien allen saom' en bedènkt de 11 ummeum Jozef in 'n putte te geuiengooien en 'm daordoor te laoten stikken, maor Benjamin ziet dat niet zitten en tuuvallegtoevallig kump d'r handelaren uut Egypte langes en zi'j bedèènktbedènkt zich niks en verkuchenverköchen hun klenne breurtie Jozef, later vertelt ze an hun va dat zien zönnezeune op-evretten is deur 'n wild biest. Nao vulle gebeurtenissen in Egypte wöd Jozef uutendelekuutendelik onderkeuning en kump d'r dus goed van of. JaorenJoren later, tiedens 'n hongersneudhongersnood van 7 jaorejoor, kump e zien breurs weer tegentee'ng 't lief, zi'j kump graon halen umdat Egypte as ienegseienigse hebt op-eslaone, maar de jonks herkent 'm niet metiene. Uutendelek ontmuut Jäkov zien zönnezeune weer naor jaorenjoren edacht te hemmenhem' dat e was op-evretten deur wilde biesten. De breurs en va kump in Egypte woon. Uut disse 12 luu bint naor 400 jaorjoor 'n heel volk uut-egreuid, de 12 breurs wöd as stamva's ziene.

Maor naor 400 jaorjoor hebt de Egyptenaren dit volk as slaoven emaakt. Now kump Mosje an böd, die deur God ereupen is ummeum dit ni'je volk te bevriejenbevrijden. Naor de bekende 10 plaogen die Mosje in name van God over Egypte hef ebrachtebrach lutlöt Farao de 't naozaot van Jisraël (Jäkov) gaon naor 't laand dat God hen beleufd had, 't laand Kanaän waorwoor Avraham in die tied mussen woon van God. Later as 't volk bi'j 'n groot water stiet, en niet meer verder kan gaon, kump ok nog iens Farao achter hun an, Farao is van gedachen veraandert en wil zien slaoven trugge. Dan kreg Mosje 't teken dat e op 't water mut slaon, en termee hi'j dat dut giet 't water van twi'je kaanten opzied, en 'n pad kump dreuge te staon waorwoor as 't volk deur hen kan vluchen. Farao en zien leger verdrinkt uutèndelek in de gölvengolven, want 't water giet gewoong'woon weer zien gangs. 't Volk kan zien gangagang gaonegaon en op weg gaonegaon naor 't beleufde laand. Maor, önderwegonderweg, giet d'r iets gebeuren wat altied b'langriek veur alle jeuden zol blievenblie'm: Mosje giet de barge Sinaï op ummeum de Torah (Wet) te öntvangontvang' van God. Hierbi'j is 't b'langriekse fundament elegd van 't Jeudendom, naos die van Avraham en Gods belofte an 'm dat zien naozaot vredig zult levenlee'm in 't laand waorwoor as Mosje hen zol breng'. Mosje en Avraham bint hierbij dan ok de b'langriekse profeten in 't Jeudendom, hun twi'je wöd as ienigsen 'maot' deur God enuumt in de Torah. An eköm in 't beleufde laand, waorwoor as Mosje niet in mochen daordoor zien opstaandigheid op 'n bepaoldbepaald moment, vereuverdveroverd 't volk van Jisraël heel Kanaän en giet zich daordoor vestigen. God hef zich an zien belofte holdenhollen.

Latere boeken beschrieft de tied die daornaordoornaor kump. Eerst kump Josjoea an de beurte, hi'j is de opvölgeropvolger van Mosje die 't volk mut leijenleiden tiedens de verovering van 't laand Kanaän. Nao dat zi'j 't laand in bezit hebt enumenöm' wöd 't volk eleijdeleid deur 'richteren', dit bint luu die deur God an wèzen bint die de vrede mut bewaren in 't laand. Maar naor vulle klaogenklao'ng ummeum 'n keuning kreg 't volk zien keuning, de eerste keuning is Sjaoel, maar disse stiet God nie an en lut Dawied zalven tot keuning.

Maor dat lutlöt Sjaoel niet zomaorzomaar gebeuren. Naor vulle gedoe, en de dood van Sjaoel uutèndelek, kump Dawied an de macht. Dawied is nie zomaorzomaar 'n keuninhkeuning, hi'j is deur God eprezen en God dut de belofte dat Dawieds naozaot altied 't keuninschopkeuninschap zol blievenblie'm beholdenbehollen. Dawied was 'n echte kriegsheerekriegsheer en hef dan ok vulle eurlogenoorlogen evoert. Met de wens dat e veur God 'n tempel wil bowen giet God nie op in, Dawied hef te vulle bloed an zien haanden. Wel kreg e de belofte dat zien zönnezeune dat zol doen, zien zönnezeune hiet Sjlomo. Dawied is overlèjenoverlèden en Sjlomo kump an de macht. Sjlomo hef van God vulle wiesheid en riekdom ekregenekree'ng, nog meer as zien va. En hi'j hef de eerste tempel bowt, waorwoor as de erediens van God holdenhollen kan wödden zo ast in de Torah (wet) stiet, met priesters en al.

Latere verhaolenverhalen vertelt veurnamelekveurnamelik over de rest van de geschiedenisse van de jeuden. Met name 't keuninshuus, de zunden en de daordoor opvölgendeopvol'ngnde ballingschopballingschap van de jeuden.

Dit rare woordtie is 'n translatie van 't Hebreeuws en 't betiekend simpelweg: Profeten. Dit woordtie wöd ebruukt veur 'n antal boeken die bint toe-ewèzen an mèènsen die in name van God espreuken hebt, de profeten. Profeten bint d'r altied al ewest bi'j 't jeudse volk en zi'j hebt altied claimt dat zi'j de woorden van God spraken. Vake wöd d'r espreuken over de zunden van 't volk en 'n antal waarschuwingwoorschuwing'. Ok hier weer kump de ballingschopballingschap an böd, sömmige boeken bint ok eschrèveneschrèe'm tiedens de ballingschopballingschap, maor dan vake as bemuudiging veur 't volk met beloftes dat zi'j weer zult trugge kèren naor Israël (Wat dan pas weer echt gebeuren in 1948). Christenen zegtzeg dat zi'j in de profeten-geschrifen anwiezing' kunt vin' veur Jezus als zijnde de Mosjiach, want d'r bint anwiezing in de jeudse boeken te vin' dat 'n naozaot van Dawied zol köm opstaon en 't volk weer trugge zol breng' naor Jisraël, hi'j zol de mèènsheid redden en iederiene bekeren töt de God van Jisraël en de endtied zol daormetdoormet begun. Maor jeuden hebt 'n heel aand're ideeje over de Mosjiach dan christenen en di-s dan ok vake de anleiding ewest töt ruzies tussen jeuden en christenen.

De dartiene b'langriekse grondslaogengrondslaa'ng van de jeudse godsdiens, zo as neer-ezet bint door codificator en godsdienst filesofe Maimonides (1135-1204).

Disse wödt hier in 't kört weer-egevenegee'm an de haand van 't jeudse gebedsboek Siach Jitschak van 't Nederlaans-Israëlies KarkegenootschopKarkegenootschap:

1. dat God de ienige schepper en leijderleider is van al wat eschaopen is en töt staand kwomkwam, kump en köm zol.

2. dat God 'n absoluten ienheid is, onvergeliekelekonvergeliekelik met wukke ienheid ok; dat allene hi'j God is, die d'r waren, d'r is, en zol altied wèzenwèe'n.

3. dat hi'j gien lief hef, hi'j gien liefelekkeliefelike functies bezit en dat van 'm gien veurstelling moog'leklik is.

6. dat al wat de profeten hebt ezegt waorheidwoorheid is.

7. dat Mosje de waorewore profeet waren, die nooit zien weerga hef ehad of zol hemmenhem'.

8. dat de hele Torah, zo as wi'j op 't moment hebt, dezulfen is wukke God an Mosje hef egevenegee'm.

9. dat disse Torah nietnie te veraand'ren is, dat d'r gien aand're bestiet, die van God ofkömstig is.

10. dat God de haandeling' en de gedachen van alle mèènsen kent.

11. dat hi'j beleuntbeloont wie zien gebeuden naokump, en straft wie zien gebeudengeboden overtredt.

12. dat de mosjiach zeker zol köm en al kan e lange vörtvöt blievenblie'm, ik verwachte iedere dag zien kömst.

13. dat d'r iene opstaanding van de dojen zol wèzenwèe'n op 'n tied dat de schepper, wiens name prezen is en wiens faomfaam zo hoge en veur altied verheven is, 't wille.