|
[[Ofbeelding:Wikipedia in rune.png|thumb|right|300px|''Wikipedia'', eskreewn in Rune]]
'''Runes''', of '''futhark''', is t ooldst bekeande [[skrift]] wat in [[Germoanen|Germaanse]] laandn gebroekt wör, of wördtwörd. t Het Wörd ''Futhark'' eneumd, umdet det de eerste letters van t skrift beent, namelik ''F'', ''U'', ''TH'', ''A'', ''R'' en ''K''. t Besteet oet letters dee, net as in t [[Latien]]se alfabet, vuur eenn klaank stoat. De letters beent meestieds saamn esteeld van rechte en heukige lienn, dee at makkelik in [[hoolt]] of [[steen]] te krasn beent. Op [[metaal]] wordt mangs ook roonde vörme gebroekt.
nt EuldstnEuldste bekeande RuneskrifRuneskrift is van ongevear 150 n. C., mear de meeste Runeskriftn beenbeent van tusken [[200]] en [[1200]] n. Chr., en wördn in [[Skandinavië]] (vuural in [[Zweden|Zweedn]] nog n poar honderd joar lengerlänger gebroekt. Doarnoa wör t in gebroek verdrungn duur t Latiense alfabet. t Wör vuural gebroekt vuur inkoarvings op woapns, op grafsteenngrafsteender en vuur t alledaagns kommuniseern. In zowat alle gebeedn woer at Germaann hebt ewest (en [[Viking]]s ook), beent Runeskriftn terugge te veendn.
== Soortn ==
[[Ofbeelding:Runes futhark old.png|thumb|left|t Euldere Futhark, de euldsteooldste GermoanseGermaanse skrieverieje]]
feailikFeailik is t Runeskrift in 3 soortn te verdeeln. t Euldere Futhark (ongevear [[150]] tot [[800]] n.C.), [[Angel-Saksisch|Angel-SassiseSassiese]] Runes ([[400]] tot [[1100]] n.C.) en t Jongere Futhark ([[800]] tot [[1100]]). t Jongere Futhark is dan wier op te deeln in Langtakkige runes (ook wal ''Deens'' eneumd, mear ook in de rest van Noord-Europa ebroekt), korttakkige runes dee at ook wal ''rök'' wordt eneumd (ook ''Zweeds-Noors'' eneumd, mear doarboetn ook gebroekt) en de Hälsingerunes ([[stamloze runes]]). t Jongere futhark veraandern later in de Macromannise runes en toewdoarnoa in de [[middeleewse runes]] (1100 n.C. tot 1500 n.C.) en de [[Elfdaaln|Elfdaalse runes]] (1500 to 1800 n.C.).
Woer of ze weg komt is neet dudelik. Völle runes liekt op letters van t [[Latiens]]e alfabet.
== Achtergroond ==
[[Ofbeelding:Rökstenen.jpg|thumb|n Inskrift woerbie [[siefer runes]], t Euldere Futhark en t jongere Futhark beent gebroekt, op n 9de joarhonderse [[Rök Runesteen]] in Zweedn.]]
De Germaann kreegn vuur t eerst te maakn met runes in t 1e en 2e joarhonderd. t Euldste inskrift is ''harja'' en steet op ne kamme, den at is eveundn in t moeras van Vimose bie [[Funnen]], [[Denmaark|Denemoarkn]]. t Deenk is van ongevear 150 n. C. Dr is nog n eulder inskrift eveundn op de [[speelde van Meldorp]] oet zuud [[Jutlaand]], van woarskeainlikwoarskeinlik t eerste joarhonderd, mear umdet de gelearde leu t nog neet eens köant wordn wat t beteeknt, steet non de kamme nog op ene.
t Eerste moal det ze ook runes wordt eneumd is wellichwellicht op n [[Einangsteen]] bie [[Fagernes]] in [[Noorwegen|Noorweagn]]. Op den steet ''(Ek go)ðagastiz runo faihido'', wat ''Ik, Goðagastiz, maakn disse rune'' inheuldt. n Naamn keump wellich van n stam ''run-'', wat "geheim" of "fluuster" beteeknt. In t [[Fins]] is t woord "runo" eleend, en beteeknt doar "gedicht".
=== Begin ===
==== Mythologie ====
In de [[Noorse Mythologie]] wördt an ehöngn det t Runeskrift van de goodn keump ([[Oold-Noors]]: ''reginkunnr''). Det blik al op de [[Noleby-runesteen]], woerop steet: ''Runo fahi raginakundo toj[e'k]a...'' Wat beteeknt "Ik maakn de juuste heligehealige rune...". En op de [[Sparlösarunesteen]] (9de joarhonderd) steet: "''Ok rað runaR þaR rægi[n]kundu.''" wat beteeknt: "...en roadt de runes der HeligenHealigen." Nog dudeliker steet beskreewn det de runes ''reginkunnr'' beent in t [[Poëtiese Edda]]gedicht [[Hávamál]], stanza 80, steet nog dudeliker beskreewn det de runes ''reginkunnr'' beent:
{|
| 