Verskil tüsken versys van "Evolutietheorie"

De '''evolutietheorie''' is volgens de mieste wetenschappers ''de'' theorietheorieje veur 't ontstaone van alle soorten, 'species', op [[eerde]].

De ideeën van Darwin kwamen nie zomaarzomar uut de luchte vallen. Verre veur en ok in zien tied waren d'r al verscheidene dèènkers die zich met 't ontstaonontstaone en de ontwikkeling van leven bezigheulden.

[[Charles Darwin]] leefden tussen 1809 en 1882. In die tied hung de grote meerderheid van de [[westerse bevolking]] de natuurlijke theologie an. Die leer giet d'r vanuut detdat zowel 't [[heelal]] as 't leven emaakt bint deur 'n Schepper en detdat de eerde slechts enkele duuzenden jaoren old is. Volgens de natuurlijke theologie bint levensvörms onveraanderlijk en kunt soorten nie uutstarven.

Halverwege de zestiende eeuwe begunt dizze theorie echter al barssies te vertonen. De Fraansman George Cuvier ontdekten an 't ende van de 16e eeuwe detdat de geschiedenisse van 't leven vaste-lig in fossiele ofdrukken. Ok zaag e detdat fossielen diep in de bodem minder liekt op moderne soorten as fossielen an de oppervlakte. Cuvier trök hieruut de conclusie detdat soorten wel degelijk kunt uutstarven. De Schotse geologen James Hutton en Charles Lyell ontdekten in dezölfde periode detdat de eerde vörmd is deur natuurlijke processen en veraandert deur continue, langzaome acties en nie deur plotselinge gebeurtenissen. De eerde mut dan ok völle older wezen as duuzenden jaoren. Bovendien kunt zulke langzaome processen op de lange termijn grote veraanderingen teweeg brengen.

Tussen 1749 en 1788 publiceerden de Fraansman Comte de Buffon een 35-delige reeks over de natuur. Hierin stelden e veur 't eerst evolutionaire vraogen en probeerden dizze ok onder de andacht te brengen in de wetenschappelijke wereld. Begun 1800 kwamen Jean-Baptiste de Lamarck en zien collega Étienne Geoffroy Saint-Hilaire töt de conclusie detdat d'r overienstemming is in 't bouwplaan van verschillende organismen. Ok stelden e detdat individuen tiedens hun leven egenschappen kunt verwarven die zi'j deurgeeftdeurgef an de volgende generatie. Lamarck dachten detdat dit gung via 'n veraandering in 't gedrag en Saint-Hilaire wees op de invloed van de umgeving.

Van 1831 töt 1836 zeilden Darwin met 't schip de ''Beagle'' de wereld rond en verzaomelden e onderweg allerlee plaanten- en [[dieren|diersoorten]]. In de jaoren daornao warkten de Britse botanist (en vriend van Darwin) Joseph Dalton Hooker an de classificatie van plaantensoorten uut Zuud-[[Afrika|Aofrika]] en van de Galápagos eilaanden die de bioloog tiedens zien reis hadde verzaomeld. Darwin formuleerden naor anleiding van zien verzaomeling en aandere gegevens een theorietheorieje over evolutie en natuurlijke selectie.

In 1858 ontvung e een manuscript van Alfred Russel Wallace, waorin de evolutie van soorten deur drukdrok uut de umgeving beschreven stund. Hooker zörgden d'rveur detdat 't manuscript van Wallace saomen met antekeningen en 'n brief van Darwin terechte kwam bi'j de Linnean Society. Later detdat jaor publiceerden dizze organisatie ''On the tendency of species to form varieties'', een gezaomenlijke presentatie van 't wark van Wallace en Darwin. In naovolging hierop versnelden Darwin de publicatie van zien uutendelijke miesterwark ''On The Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life'', körtweg bekend as ''The Origin of Species''.

In 1859 publiceerden Charles Darwin zien belangriekste wark ''On the origin of species''. De evolutietheorieevolutietheorieje die hierin beschreven stiet was revolutionair, umdetumdat e beweerden detdat iedere soort is ontstaone uut 'n veurolder. Dit betiekent detdat soorten in de loope der tied kunt veraanderen. Daornaos stelden Darwin detdat 't veurtplaantingssucces van 'n individu ofhangt van zien egenschappen en detdat allene de egenschappen die 't best in de umgeving past terechte kump in de volgende generatie. Daordeur past soorten zich stieds varder an. De evolutietheorieevolutietheorieje leunt op drie basisprincipes; namelijk variatie, selectie en arfelijkheid.

Twi'j individuen van dezölfde soortsoorte kunt stark op mekare lieken, maarmar bint nooit psies 'tzölfde. In de natuur kump klenne verschillen (Darwin nuumdenuumden ze variaties) binnen 'n soort heel völle veur. Dèènk maarmar iens an de egenschappen lengte en oogkleur bi'j mèènsen. Volgens Darwin bint variaties neudzakelijk veur 't optreden van evolutie. De-Da's ok makkelijk te begriepen: as alle individuen van 'n soort identiek zollen wezen, is d'r gien ruumte veur veraandering.

Variaties geeftgef anleiding töt selectie. Ofhaankelijk van de umgeving waorin 'n soort leeft, bint sömmige egenschappen namelijk gunstig en aandere egenschappen naodelig. Een individu detdat veurnamelijk gunstige egenschappen bezit, hef 'n grotere kaanse umme veul naokommelingen te produceren dan 'n individu met veul naodelige egenschappen. Darwin nuumden dit idee ‘'t veurtbestaon van de best passende’ (''survival of the fittest''). Daankzi'j dizze natuurlijke selectie kump d'r stieds meer individuen met de egenschappen die veur die umgeving veurdelig bint.

Naost natuurlijke selectie hebt dieren ok te maken met seksuele selectie. 't Uuterlijk van 'n mannechie zeg bi'j veul soorten iets over zien kwaliteiten. Op basis hiervan bepaolt 'n vrouwchie dan ok met wölk mannechie zi'j naokomelingennaokommelingen wil kriegen. Natuurlijke selectie en seksuele selectie kunt met mekare in conflict komkommen. Zo bint mannechies die met 'n opvallend uuterlijk de andacht van vrouwchies wilt trekken daordeur wel extra goed zichtbaar veur vijaanden.

Darwin wös nog nie hoe, maarmar hi'j begreep wel detdat plaanten en dieren egenschappen an mekare kunt deurgeven. Daankzi'j de kruusingsexperimenten van Gregor Mendel, zeuven jaor later, en de opheldering van de chemische structuur van DNA in 1953 zagen wetenschappers an 't begun van de twintigste eeuwe in detdat selectie een genetische basis mus hebben. Veraanderingen (mutaties) in de genen van 'n individu zörg d'rveur detdat d'r variaties binnen 'n soort ontstiet.