Verskil tüsken versys van "Evolutietheorie"

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
EmausBot (Oaverleg | bydragen)
K r2.7.2+) (bot derbie: ar:مدخل إلى التطور
Nickg19 (Oaverleg | bydragen)
Geen bewerkingssamenvatting
Regel 1:
De '''evolutietheorie''' is volgensvolns de mieste wetenschappersweetnschappers ''de'' theorie veur 't ontstaone van allealln soortensoortn, 'species', op [[eerde]].
 
Disse theorie beschref hoe as 't procesproses giet waorbi'j arfelijkearfluke egenschappenegnschappn binnenbinn 'n populatie, van organismenorganismn, in de loope der tied en naor völle generatiesgenerasies veraanderd as gevolg van genetische variaties, veurtplaanting en netuurlijkenetuurlukn selectie.
 
==Véúr de theorie==
De ideeënideen van Darwin kwamenkwaamn nie zomar uut de luchte vallenvalln. Varre veur en ok in zien tied warenwaarn der al verscheideneverscheidne deenkers die zich met 't ontstaone en de ontwikkelingontwikkling van levenleevn bezigheuldenbezigheuldn.
 
===NetuurlijkeNetuurlukn theologie===
[[Charles Darwin]] leefdenleefdn tussentussn 1809 en 1882. In die tied hönghöngn de grotegrootn meerderheid van de [[westerse bevolking]] de netuurlijkenetuurlukn theologie an. Die leer giet der vanuut det zowel 't [[heelal]] as 't levenleevn emaaktmaakt bint deur 'n Schepper en det de'n eerde slechts enkeleenkle duuzenden jaorenjaorn oald is. VolgensVolns de netuurlijkenetuurlukn theologie bint levensvörmsleevnsvörms onveraanderlijkonveraanderluk en kuntkönt soortensoortn nie uutstarvenuutstarvn.
 
===De Verlichting===
HalverwegeHalfweeng de zestiende eeuwe begunnen disse theorie echter al barssies te vertonenverteunn. De Fraansman George Cuvier ontdektenontdektn an 't ende van de 16e eeuwe det de geschiedenisse van 't levenleevn vaste-lig in fossiele ofdrokkenofdrokkn. Ok zaag e det fossielenfossieln diepdiepe in de bodem minder liekt op moderne soortensoortn as fossielenfossieln an de't oppervlakteoppervlak. Cuvier tröktruk hieruut de conclusie det soortensoortn wel degelijkdeegluk kuntkönt uutstarvenuutstarvn. De Schotse geologengeoloogn James Hutton en Charles Lyell ontdektenontdektn in dezölfdedezölfdn periode det de eerde vörmd is deur netuurlijkenetuurlukn processenprosessn en veraandert deur continue, langzaome acties en nie deur plötselingeplötslinge gebeurtenissengebeurtenissn. De eerde mut dan ok völle oalder wezenwéén as duuzenden jaorenjaorn. BovendienBoowndien kuntkönt zulke langzaome processenprosessn op de lange termijn grote veraanderingenveraanderings teweeg brengenbrengn.
 
===18e eeuwe===
TussenTussn 1749 en 1788 publiceerdenpubliceerdn de Fraansman Comte de Buffon een'n 35-delige reeks oaver de netuur. Hierin steldensteldn e veur 't eerst evolutionaire vraogenvraong en probeerdenprobeerdn disse ok onder de andachtandach te brengenbrengn in de wetenschappelijkeweetnschappluke wereldweerld. BegunBegön 1800 kwaamp Jean-Baptiste de Lamarck en zien collega Étienne Geoffroy Saint-Hilaire töt de conclusie det der oaverienstemming is in 't bouwplaanboowplaan van verschillendeverschillnde organismenorganismn. Ok steldensteldn e det individuenindividus tiedenstiedns hun levenleevn egenschappeneignschappn kuntkönt verwarvenverwarvn die zi'j deurgeftdeurgeeft an de volgendevolnde generatiegenerasie. Lamarck dachtendachtn det dit göng via 'n veraandering in 't gedrag en Saint-Hilaire wees op de invluud van de umgevingumgewing.
 
===19e eeuwe===
Van 1831 töt 1836 zeildenzeildn Darwin met 't schip de ''Beagle'' de wereldweerld rond en verzaomeldenverzaomeldn e onderweg allerlee plaantenplaantn- en [[dieren|diersoortendiersoortn]]. In de jaorenjaorn daornao warktenwarktn de Britse botanist (en'n vriendmaot van Darwin) Joseph Dalton Hooker an de classificatieclassificasie van plaantensoortenplaantnsoortn uut [[Zuud-Afrika|Zuud-Aofrika]] en van de Galápagos eilaandeneilaandn die de bioloog tiedenstiedns zien reis hadde verzaomeld. Darwin formuleerdenformuleerdn naor anleiding van zien verzaomelingverzaomling en aandereaandre gegevensgegeevns een'n theorie oaver evolutie en netuurlijkenetuurlukn selectie.
 
In 1858 ontvöng e een manuscript van Alfred Russel Wallace, waorin de evolutie van soortensoortn deur drok uut de umgevingumgewing beschrevenbeschreevn stund. Hooker zörgdenzörgdn derveur det 't manuscript van Wallace saomensaomn met antekkeningenantekknings en 'n brief van Darwin terechte kwaamp bi'j de Linnean Society. Later det jaor publiceerdenpubliceerdn disse organisatie ''On the tendency of species to form varieties'', een gezaomenlijkegezaomnlukn presentatie van 't warkwaark van Wallace en Darwin. In naovolging hierop versneldenversneldn Darwin de publicatie van zien uutendelijkeuutendelukn miesterwarkmiesterwaark ''On The Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life'', körtweg bekend as ''The Origin of Species''.
 
==De drie basisprincipes==
Regel 27:
 
 
In 1859 publiceerdenpubliceerdn Charles Darwin zien belangriekstebelangriekstn warkwaark ''On the origin of species''. De evolutietheorie die hierin beschrevenbeschreevn stiet was revolutionair, umdet e beweerdenbeweerdn det iedere soort is ontstaone uut iene veurolderveuroalder. Dit betiekent det soortensoortn in de lope der tied kuntkönt veraanderenveraandern. Daornaos steldensteldn Darwin det 't veurtplaantingssucces van 'n individu ofhangt van zien egenschappeneignschappn en det allenigallinnig de egenschappeneignschappn die 't best in de umgevingumgewing pastpastn terechte kömpkump in de volgendevolnde generatie. Daordeur past soortensoortn zich stieds varder an. De evolutietheoriejeevolutietheorie leunt op drie basisprincipes; namelijknaamluk variatie, selectie en arfelijkheidarflukheid.
 
===Variatie===
Twie individuenindividus van dezölfdedezölfdn soorte kunt stark op mekare liekenliekn, mar bint nooit psies 'tzölfde. In de netuur kömpkump klenne verschillenverschilln (Darwin nuumdennuumdn ze variaties) binnenbinn 'n soort heel völle veur. DeenkeDéénk mar iens an de egenschappeneignschappen lengte en oogkleur bi'j meensenméénsn. VolgensVolns Darwin bint variaties neudzakelijkneudzaakluk veur 't optredenoptreedn van evolutie. Da's ok makkelijkmakkluk te begriepenbegriepn: as alle individuenindividus van 'n soort identiek zollenzolln wezenwéén, is der gien ruumte veur veraanderingveraandring.
 
===Selectie===
Variaties gef anleiding töt selectie. OfhaankelijkOfhaankluk van de umgevingumgewing waorin 'n soort lef, bint sömmige egenschappeneignschappn namelijknaamluk gunstig en aandereaandre egenschappeneignschappn naodelig. Een individu det veurnamelijkveurnaamluk gunstige egenschappeneignschappn bezit, hef 'n grotere kaanse umme veul naokommelingennaokommlingn te producerenproduseern dan 'n individu met veul naodelige egenschappeneignschappn. Darwin nuumdennuumdn dit idee ‘'t veurtbestaon van de best passende’passnde’ (''survival of the fittest''). Daankzi'j disse netuurlijkenetuurlukn selectie kömpkump der stieds meer individuenindividus met de egenschappeneignschappn die veur die umgevingumgewing veurdielig bint.
 
NaostNaos netuurlijkenetuurlukn selectie hebt dierendiern ok te makenmaakn met seksueleseksueeln selectie. 't UuterlijkUuterluk van 'n mannechie zeg bi'j veul soortensoortn iets oaver zien kwaliteitenkwaliteitn. Op basis hiervan bepaolt 'n vrouwchie dan ok met wölk mannechie zi'j naokommelingennaokommlingn wil kriegenkrieng. NatuurlijkeNatuurlukn selectie en seksueleseksueeln selectie kuntkönt met mekare in conflict kommenkommn. Zo bint mannechies die met 'n opvallendopvallnd uuterlijkuuterluk de andachtandach van vrouwchies wilt trekkentrekkn daordeur wel extra goed zichtbaar veur vijaandenvi'jaandn.
 
===ArfelijkheidArflukheid===
Darwin wös nog nie hoe, mar hi'j begreep wel det plaantenplaantn en dierendiern egenschappeneignschappn an mekare kuntkönt deurgevendeurgeevn. Daankzi'j de kruusingsexperimentenkruusingsexperimentn van Gregor Mendel, zeuvenzeuvn jaor later, en de ophelderingopheldring van de chemischechemischn structuur van DNA in 1953 zagenzaagn wetenschappersweetnschappers an 't begunbegön van de twintigste eeuwe in det selectie een genetische basis musmös hebbenhebbn. VeraanderingenVeraandrings (mutaties) in de genengeenen van 'n individu zörg derveur det der variatiesvariasies binnenbinn 'n soort ontstiet.
 
{{Dialekt|sdz}}