Verskil tüsken versys van "Grunnegs-Oostfraise dialekten"
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
K Bot: Migrating 2 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q3108946 (translate me) |
Even tuzzentieds opsloagen |
||
Regel 17:
:8 [[Reiderlaands]], proat ien de [[Nedersaksen|Leegsaksische]] gemaintes [[Boenen|Bonnen]], [[Jemmen]] en [[Wainer]]; binoa hailmoal overainkomsteg mit Oldambtsters. Ook t Emder Plat kent n ìnd kenmaarken van t Reiderlaands en wordt der sums ook bie rekend.
:9 [[Moormerlaands]], proat ien t Moormerlaand, ongeveer laandkraits Leer zunder t Reiderlaand en Börkum.
:10 [[Aauwerkerlaands]], proat ien t olle [[Aauwerkerlaand]] en [[Broukmerlaand]].
:11 [[Kromhörns]], proat ien de Kromhörn, de drijhörn tuzzen de Leybocht, de Emsmonden en de Dollert en de Westerems.
:12 [[Börkums]] of Börkumers, proat op t aailaand Börkum.
:13 [[
:14 [[Aailaand Oostfrais]], proat op de aailanden [[Juust]], [[Nörderoog]] en [[Baalterm]].
Regel 26:
:16 [[Jeverlaands]], proat ien de olle [[Heerlekhaid Jever]]. t Wordt sumtieds as Oostfrais zain en sumtieds as Oldenbörgs.
t Westerkertaaiers, Harlingerlaands en Jeverlaands worden voak nait bie t
==Varianten==
===Noord-Drìnt===
t Dialekt van de Kop van Drìnt wordt voak ook bie t Grunnegs rekend. Dit binnen den veuraal de dialekten van de dörpen Roon, Paais en Eel-Potterwold. De dialekten van Ain, Nörg en Vrais goan al meer noar t Midden-Drìnts tou. Tuzzen dizze lougen ligt de lien van ''wie maoken-wie maokt'', ien tieds dat de lienen ''goud-gooud'' en ''neit-neeit'' zudelk van Nörg ligt.
De ai-klank wordt, behaalve in Eel-Potterwold, meer oetsproken as ij en wordt doarom voak schreven as ei, dus ''neit'' en ''gein''. Dit sloet den ook weer aan op Midden-Drìntse ''neeit'' en ''geein'', wat oetsproken wordt as de Grunnegse ''ee''. n Aander biezunderhaid van t Noordvèlds is dat man gain ö-klaank kent. Dit wordt sikkom aaltied n -u of -o.
===Westerkertaaier===
Ien t Westerkertaaier worden verschaaiden varianten proat dij n overgang vörmen van t [[Hogelaandsters]] noar t [[Frais]] en [[Stellenwaarfs]].
Ien t [[Middaglaand]] wordt gain ''oet'', ''goud'' en ''wie'', zègd, môr ''uut'', ''goed'' en ''wij''. Doardeur wordt dit dialekt tou t Westerkertaaiers rekend. Wel zègt man nog ''nait'' en ''gruin'', wat weer overainkomt mit t Hoogelaandsters. Vrouger heurden Gaarnwerd en Hoogkèrk ook bie t Westerkertaaierse dialektgebied, mòr dit is laanksoam verschoven. Hoogkèrk is, deurdat t aan Stad vastgruid is, zien aigen karakter grotendails kwietworden.
t Noordwestelke dialekt gaait meer noar t Frais tou en wordt den ook aan aander zied van de grup proat in t oostelke dail van t Köllemerlaand. Voak wordt der n onderschaaid moakt tuzzen t Homsterlaands en t Midden-Westerkertaaiers, wegens t staarke Frais-achtege aksìnt van t Homsterlaands, môr der binnen gain dudelke isoglossen. t Homsterlaands komt overain mit t dialekt van t Köllemerlaand, dat over gaait in t [[Pompsters]] dat enkeld nog deur n poar olle luu proat wordt. De maiste Pompsters proaten Frais mit wat Westerkertaaierse / Grunnegse woorden der deur; nait Friso-Saksisch, mòr Saxo-Frais. Ook t Stadsfrais van Köllem het wat Grunnegse invlouden had.
t Zudelk westerkertaaiers dat proat wordt in Kornhörn, Luukswolde, Tolbert, Leek en alles ten zuden doarvan, gaait meer richten t [[Stellenwaarfs]] mit woorden as ''gruun'' en ''vulen'' veur t Midden-Westerkertaaierse ''groen'' en ''voelen'' en t Hoogelaandsterse ''gruin'' en ''vuilen''. In t zuudwestelkste dail van t Westerkertaaier wordt noast t Westerkertaaiers ook [[Frais]] proat.
Biezunderheden dij ien t haile Westerkertaaier veurkommen binnen ''zijt'' en ''lijt'' veur ''zègt'' en ''lègt''.
t Belaangriekste verschil tuzzen t Westerkertaaiers en Noordvèlds is uut-oet. t Belaangriekste onderschaaid tuzzen t Westerkertaaiers en Stellenwaarfs is dat t Westerkertaaiers nait de ae-klank het, t verklainwoord -ke het en n overwegend Grönnegse woordschat en oetdrokkens kent.
===Hogelaand===
Voak wordt t Hogelaandsters beschaauwd as t maist Grunnegse dialekt van t Grunnegs. Dit komt deurdat t Hogelaandsters nait ain dudelke invloud het van boetenòf, zo as t Westerkertaaiers n Fraise invloud het, t Oldambtsters n Hoogduutse invloud en t Stadjeders en Veenkelonioals n Drìntse invloud. Toch is t Hogelaandsters in de lèste aiw hail wat van zien aigenhaid kwietroakt, deurdat der veul rieke boeren wonen dij al veur de Twijde Wereldoorlog besloten heur kinder Hollaands groot te brengen.
Der binnen nait veul verschillen binnen t Hogelaandsters. Woarschienlek is dit kommen deurdat de lougen op t Hogelaand reloatief kört bie nkander liggen en der waaineg verschillen ien kultuur en volksoard is. Vrouger bestonden der in n poar dörpen enkelde woorden dij uniek wazzen, zo as t woord ''zös'' veur t siever ''zès'' in Ollerom en Vaaierhoezen, mòr dizze verschillen binnen vandoag aan dag nait meer te heuren.
Biezunderheden in t Hogelaandsters binnen de -ien veur -in, bv. ''ien'', ''kiender'' en ''vienden'' woar t Oldambtsters, Veenkelonioals en Stadjeders ''in'', ''kinder'' en ''vinden'' hebben. Ook kent t Hogelaandsters t verschiensel woarbie ''-del'' en ''-len'' soamen oetsproken worden en klinken as n ''-l'', dus gain ''boudel'' zo as in t Oldambtsters, mòr ''boul''. Doardat zowel ''-del'' as ''-len'' sikkom zo oetsproken wordt, wait man sums nait zeker of aine ''boudel'' of ''boulen'' zègt. Op Radio Noord het hoogleroar Grunnegs Siemon Reker n moal vertèld dat zai vrouger aaltied langen mozzen om de Duutse stad ''Keulen'', omdat dit dus ''Keul'' wör en dus ook ''keudel'' betaiken kon. Ook het t Hogelaandsters de naaigen om de t as d of ð oet te spreken. Dit komt ook in aander dialekten veur, mòr in t Hogelaandsters bie meer woorden.
n Biezunderhaid van t Hogelaand is dat der van oldsheer n dialektonderschaaid is tuzzen rieke en nait-rieke mìnsen. De riekere luu, as ze al Grunnegs proaten, spreken de ai of aai oet as ij, in tieds de minder rieke en aarmere luu dit as ai, aai of zulf oi oetspreken. n Rieke boer zol dus zèggen van ''vijer'', in tieds aander luu ''vaaier'' of ''voier'' zèggen zollen. Dit onderschaaid tuzzen sosjoale dialekten komt allendeg op t Hogelaand in dudelke vörm veur.
===Stad en Hoaren===
t Grunnegs in [[Grunnen (stad)|Stad]] en [[Hoaren]] is sikkom oetstörven en vervongen deur t Hollaands. De poar doezend luu dij nog wel Grunnegs proaten, proaten maisttieds nait meer t olle Stadjederse dialekt mòr eerder n mengelmous van Ommelaander dialekten mit wat Stadjeders en wat [[Hollaands]]. Wat nog wel bestaait is de vörm ''dou'' veur ''doe. t Verklainwoord ''-ien'' is sikkom hailmoal verdwenen en vervongen deur ''-ie'' of ''-je''.
Aine dij deur Stad over stroat hìnlopt heurt sikkom gain Grunnegs meer en as man t wel heurt komt dat voak van luu oet de [[Ommelanden]]. Toch staait t baankje aan de oostziede van de [[Vismaart]] der om bekend dat doar voak ol kirrels zitten te proatjen, wat voak wel echte Stadjers binnen.
Vrouger wör t [[Stadjeders]] zain as t lelkste Grunnegse dialekt, deurdat t de oa-klank meer as de Drìntse ao oetsprekt, voak n keel-r het en wegens t gebroek van ''wai'' en ''mai'' veur ''wie'' en ''mie'', dat beschaauwd wör as gebrekkeg Hollaands, mòr ien faait al hail old is en ook veurkomt in t [[Westerkertaaier]] en de Kop van Drìnt.
===Fivelgo en Oldamt===
Toalkundeg wordt t Fivelgo in twij daild deur t [[Eemsknoal]]. Dit knoal is redelk nij, dus het op aan zok nait zo veul mit dizze dailen te doun, mòr van oldsheer is dit n zompege en dunbevòlkte streek en muilek begoanboar in verlieken tou de zaandrog van t [[Duurswold]] in t oosten van Fivelgo en t Hogelaand in t westen en noorden van Fivelgo. t Westelke dialekt in Fivelingo wordt den ook bie t Hogelaandsters rekend, in tieds t oostelke dialekt meer mit t Oldamtsters het. Toch komt t nait haildaal overain mit t Oldambtsters en wordt t sumtieds ook as apaart dialekt, t ''Duurswolds'' of ''Woldjers'', beschaauwd. De steden [[n Daam|Daam]] en [[Delfsiel]] heuren bie dit toalgebied. t Onderschaaid tuzzen t Woldjers en t Hogelaandsters wordt vörmd deur de drij biezunderheden dij onder t kopke Hogelaandsters benuimd worden. t Onderschaaid tuzzen t Woldjers en t aigenliekse Oldamtsters is ''wör'' tegenover ''woer'' veur de verleden tied van ''worden'' en de òfwezeghaid van de -e achter vraauwlieke zulfstaandege noamwoorden, dus gain ''kraante'' en ''laampe'', mòr ''kraant'' en ''laamp''.
t Oostelk Oldambtsters, of ''West Raiderlaands'', het dit dus wel. Ook wordt t Oostelk Oldambtsters kleurd deur veul Duutsege woorden. Dit komt deurdat vrouger veul verkeer over en weer de grup was, woarbie Nederlaandse worden in t Oostfrais kommen binnen en aansom. t Oostelk Oldambtsters wordt proat in Zuudbrouk, Woagenbörgen, Termunten, Schanze, Bennewold, Blijham, Winschoot en aal wat der tuzzenin ligt. t Dialekt van de stad Winschoot is aigelks meer n mengelmous van Veenkelonioals en Oldambtsters en wordt smis bie de ain, smis bie d'aander rekend. Voak t Oldambt beschreven as t oethörntje van t laand, omreden t zo wied van Hollaand òf ligt. Dit is de rezen dat hier t Grunnegs nog t maist leventeg is van de haile pervìnzie.
[[Kattegerie:Grunnegs artikel]]
| |||