Verskil tüsken versys van "Grunnegs-Oostfraise dialekten"

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Grönneger 1 (Oaverleg | bydragen)
Geen bewerkingssamenvatting
Grönneger 1 (Oaverleg | bydragen)
Regel 34:
 
===Noord-Drìnt===
t Dialekt van de Kop van Drìnt wordt voak ook bie t Grunnegs rekend. Dit binnen den veuraal de dialekten van de dörpen Roon, Paais, Eel-Potterwòld en Zuudloaren. De dialekten van Ain, Nörg en Vrais goan al meer noar t Midden-Drìnts tou. Tuzzen dizze lougen ligt de lien van ''wie maoken-wie maokt'', ien tieds dat de lienen ''goud-gooud'' en ''neit-neeit'' zudelk van Nörg ligt.
 
De ai-klank wordt, behaalve in Eel-Potterwòld en Zuudloaren, meer oetsproken as -ij en wordt doarom voak schreven as ei, dus ''neit'' en ''gein''. Dit sloet den ook weer aan op Midden-Drìntse ''neeit'' en ''geein'', wat oetsproken wordt as de Grunnegse ''ee''. n Aander biezunderhaid van t Noordvèlds is dat man gain ö-klaank kent. Dit wordt sikkom aaltied n -u of -o.
Regel 117:
 
===Nörderlaand===
t Nörderlaand ligt op t noordwestelkste punt van t Oostfraise haalfaailaand om de stad Nörden tou. Politiek het t Nörderlaand aaltied n kertaaier vörmd mit t Broukmerlaand en dat is veur n groot dail in de toal weerom te zain. Dij liekt noamelk slim op dij van t Broukmerlaand en t Auwerkerlaand, mòr het n poar biezunderheden dij t toch n aander dialekt moaken. Zo het t Nörderlaands n sjk- (schg- of schk-) woar t Auwerkerlaands -sj (sch-) of -sg, bv. in t woord ''sjkallsjkip'' (schkall), wat in t Auwerkerlaand as ''sjallskip'' (schall)en in de Kromhörn en t Raiderlaand ''sgip'' zègd wordt. Dit gèldt nait veur aal woorden, den ''sjkewl'' (Schkool) is in t Auwerkerlaand ''skewl'' (School/Skool). Doarnoast gaait de oetsproak van be- ien de zin van ''bedanken'' en ''beschotten''/''beschaarmen'' meer noar bi- tou, dus ''bidanken'' en ''bisjkutten'' (bischkütten). Dit is nog n overbliefsel oet t Oldfrais. t Nörderlaand zulf wordt nog weer deursneden deur de toallien ''ik was''-''ik weer''. Aan de westkaant zègt man ''Ik was in d'sjkewl.'' (Ik was in d'Schkool), aan de oostzied zègt man ''Ik weer in d'sjkewl'' (Ik was in d'Schkool).
 
===Harlingerlaand===
t Harlingerlaand komt sikkom overain mit de laandkrais Witmond (Wittmund) en was vrouger deur veengebieden van de rest van Oostfraislaand schaaiden. Toch het de groafschop Oostfraislaand t Harlingerlaand sikkom aaltied al in bezit had, mit oetzundern van t Esenerlaand, t noordelke dail van t Harlingerlaand rondom de stad Esens, dat n zetje n zulfstandege heerliekhaid/stadstoatje wèst het. Ook toalkundeg kin man dit onderschaaid nog zain.
 
Summege toalkundegen mainen dat t dialekt van t Esenerlaand, ook wel t Munnekenlaand (Münkenland) nuimd, t sìntrum is van t Friso-Saksisch, omreden doar kommen nog n hail ìnde olle Fraise invlouden weerom. Ofwool olle woorden as ''fooun'' (Foon), en ''hengst'' (Hengst) en vrist (Wrist) veur nt Kromhörnse ''wicht'', 'peerd'' en n ''peerdpols'' nait meer doagelks broekt worden, binnen zai wel bie de maiste luu bekend. Doarnoast komt ook de Nörderlaandse ''sjk-'' veul in t Harlingerlaands veur.
 
Nait allend dij woorden, mòr n hail ìnde isoglossen lopen tuzzen t Harlingerlaands en de aander Oostfraise dialekten. Doarom wordt t Harlingerlaands ook wel bie t Noord-Oldenbörgs rekend. Zo kent t Harlingerlaands veul meer meervoldsvörms op -er, bv. steder (Steder) en beuker (Böker) woar man in [[Emden]]: ''steden'' (Steden) en ''bouken'' (Booken) zègt. Ook kent t Harlingerlaands de umlautsmeervold, zo as in ''huuz'' (Hüüs), ''knöp'' (Knöpp), ''veut'' (Fööt) en ''pek'' (Päck) veur t Kromhörnse ''hoezen'' (Husen), ''knoppen'' (Knoppen), vouten (''Footen'') en ''pakken'' (Packen).
 
De belaangriekste twij isoglossen, dij ook t voakst deur toalkundegen broekt wordt, binnen de lienen ''wie hebben''-''wie hebt'' en ''prouten''-''snakken''. In t Harlingerlaand zègt man ''wie hebt'' (wi hebbt) en ''wie mooukt'' (wi maakt) liek ien de aander Platduutse varianten, ien tieds de rest van Oostfraislaand ''wie hebben'' (wi hebben) en ''wie moouken'' (wi maken) zèggen. t Woord ''prouten'' (proten) veur t Oldamtsterse ''proaten'' is typisch veur Oostfraislaand, mòr nait veur t Harlingerlaand, woar man de oostelke vörm ''snakken'' (snacken) broekt. Dit woord komt aans ook wel veur in Grunnen en de rest van Oostfraislaand, mòr den in de betaikenis van ''opscheppen''/''dik doun''. n Aander woord dat n belaangrieke isoglosse vörmt is aan de westziede ''nijt'' (neet) en aan de oostziede ''nich'', ofwool t woord ''nich'' ook wel in de zudelke veengebieden veurkomt.
(...)
 
Dat t Harlingerlaands wel voak wel bie t Oostfrais rekend wordt komt ten eerste deurdat t van oldsheer bie t groafschop Oostfraislaand heurd het, liek t Noordvèlds bie t Drìnts rekend wordt wegens de politieke grìnzen, en ten twijde deurdat t Harlingerlaands meer westerse invlouden had hetkent as t Harlingerlaands en Oldenbörgs mit vörms as ''zouterdag'' (Soterdag), ''ik heb west'', ''ik kweem'' en ''grèl''/''vergrèld'' (grell/vergrellt) tegenover t Jeverlaandse ''zunnòvend'' (Sünnavend), ''ik bun ween'' (ik bünn ween), ''ik keem'' en ''beus'' (böös). Doarnoast is ook t aksìnt van t Harlingerlaands eerder Oostfrais as Oldenbörgs.
 
===JeverlaandDe aailanden===
De Oostfraise aailanden kinnen toalkundeg opdaild worden in drij dailen:
t Jeverlaand is sunt de loate middelaiwen politiek òfschaaiden van de rest van Oostfraislaand, omdat t as ain van de eerste Fraise gebieden n groafschop wör, ien tieds dat de aander Fraise gebieden tuzzen Beemster en Wezer nog aan de Fraise vrijhaid vasthillen. Deurdat de loatere Oostfraise groaven geern t Jeverlaand bie heur gebied vougen wollen, is der n stried kommen tuzzen de Oostfraizen en de Jeverlaanders, woardeur veul Jeverlaanders heur, ondanks dat zai tegenswoordeg in de landkrais Fraislaand wonen, nait meer echt Oostfrais vuilen. Toch het de toal nog wel t ain en t aander aan gemainschoppelkheden mit de aander Grunnegs-Oostfraise dialekten. n Deurslaggevend woord hierbie is t woord ''loog'' (Loog), in t Oldamtsters ''loug''. Dit woord veur dörp komt allend op t Fraise substroatum veur, woaronder ook t [[Midden-Drèents|Midden-Drìnts]], en is dus kenmaarkend veur n Fraise invloud. Ook vörms as ''wie bunt'' (wi bünt) veur t Oldamtsterse ''wie binnen'', ''maid'' (Meid) veur ''wicht'' of ''(dainst)maid'', ''kold'' veur ''kold'' en ''jeer'' (Jeer) veur ''jirre'' kommen vanoet n Fraise invloud en stoan tegenover de Oldenbörgse vörms ''wie zunt'' (wi sünd), ''deern'' (Deern), ''kalt'' en ''geer'' (Geer).
#[[Börkom]] (Börkum), dij al besproken is.
#[[Juust]] (Jüüst), [[Nördenaai]] (Nördenee) en [[Baalterm]] (Baaltrum)
#[[Laankoog]] (Laangoog) en [[Spiekeroog]]
 
De toal van de aailanden Juust, Nördenaai en Baalterm sloet redelk aan bie dij van t Nörderlaand. Doar op Nördenaai ''ik was'' zègt wordt, wordt op Baalterm ''ik weer'' zègd. Wieder is der nait n hail ìnde onderschaaid.
t Plat van t aailaand Wangeroog is nait goud bestudaaierd. Dit komt veuraal omreden der tot sikkom 100/150 joar leden nog Frais proat wör (de lèste spreker in om en bie 1930 oet tied kommen) en sunt dij tied aalderhaande Platduuts en Hoogduuts t aailaand op kommen is, dat dus reloatief nij is en nait zo slim aigen vörms kent.
 
De toalen van Laankoog en Spiekeroog binnen n overgongsgebied tuzzen t westelke Oostfrais en t Harlingerlaands. Man zègt wel ''nich'' en ''snakken'', mòr ook ''grootste'' in stee van ''grötste'' en ''wie hebben'' en ''wie hebt'' wordt deur nkander broekt, mit de veurkeur noar ''wie hebben''. Ook ''ik bun'' (ik bünn) en ''ik zun'' (ik sünn) worden deur nkander broekt. Perfester Marron Fort geft hierveur dezulfde oetlèg as bie de veengebieden, noamelk dat deur de tied hìn de aailanden vanoet verschaaidene gebieden bezeddeld binnen. In tegenstèllen tou de Nederlaandse aailanden, liggen de Oostfraise aailanden, veuraal Laankoog en Spiekeroog, dicht bie de kust en doarom wazzen zai nait zo isoleerd as bieveurbeeld [[Schèllen]] en [[Schiermunnekoog]]. De toal is dus van aal zieden beïnvloud en deurdat dij bezeddeln nog nait zo laank leden is, is der, liek in de veengebieden, nog nait ain vaste vörm ontstoan.
 
t Plat van t aailaand Wangeroog is nait goud bestudaaierd. Dit komt veuraal omreden der wör tot sikkom 100/150 joar leden nog Frais proat wör (de lèste spreker invan t [[Wangerfrais]] is om en bie 1930 oet tied kommen) en sunt dij tied is der aalderhaande Platduuts en Hoogduuts t aailaand op kommen is, dat dus reloatief nij is en nait zo slim aigen vörms kent.
 
===Jeverlaand===
t [[Jeverlaand]] is sunt de loate middelaiwen politiek òfschaaiden van de rest van [[Oostfraislaand]], omdat t as ain van de eerste Fraise gebieden n groafschop wör, ien tieds dat de aander Fraise gebieden tuzzen Beemster en Wezer nog aan de Fraise vrijhaid vasthillen. Deurdat de loatere Oostfraise groaven geern t Jeverlaand bie heur gebied vougen wollen, is der n stried kommen tuzzen de Oostfraizen en de Jeverlaanders, woardeur veul Jeverlaanders heur, ondanks dat zai tegenswoordeg in de landkrais Fraislaand wonen, nait meer echt Oostfrais vuilen. Toch het de toal nog wel t ain en t aander aan gemainschoppelkheden mit de aander Grunnegs-Oostfraise dialekten. n Deurslaggevend woord hierbie is t woord ''loog'' (Loog), in t Oldamtsters ''loug''. Dit woord veur dörp komt allend op t Fraise substroatum veur, woaronder ook t [[Midden-Drèents|Midden-Drìnts]], en is dus kenmaarkend veur n Fraise invloud. Ook vörms as ''wie bunt'' (wi bünt) veur t Oldamtsterse ''wie binnen'', ''maid'' (Meid) veur ''wicht'' of ''(dainst)maid'', ''kold'' veur ''kold'' en ''jeer'' (Jeer) veur ''jirre'' kommen vanoet n Fraise invloud en stoan tegenover de Oldenbörgse vörms ''wie zunt'' (wi sünd), ''deern'' (Deern), ''kalt'' en ''geer'' (Geer).
 
[[Kattegerie:Grunnegs artikel]]