Verskil tüsken versys van "Sallaands"

[[OfbeeldingBestaand:Sallaans.png|thumb|250px|'t SallaanseSallaandse täälgebied]]

't '''SallaansSallaands''' is eenn [[NedersaksischNedersaksies]]e [[dialekt|dialectgroep]]groep in de regio [[Sallaand]] in 't westen van de [[Nederlaand|Nederlaanse]]se previnsieprovinsie [[Oaveriessel|Overiessel]]. In de dörpen [[Heldern|Ellendoorn]], [[Nijverdal]] en [[Hooltn|Olten]] die vandäge de dag eenn nauwe baand mit [[Tweante|Twente]] emmenebben, praoten ze eenn SallaansSallaands-TwèentsTwents aovergaanksvariaantovergaanksvariaant. Värder praoten ze in [[Kampen (Overiessel)|Kampen]] en in de umgeving van Kampen ok SallaansSallaands. De streektaal in de [[Kop van Overiessel]] wördt onder 't [[Stellingwarfs]] erekend.

't SallaansSallaands ef veural vule overienkomsten mit 't [[Oost-Veluws]] en 't [[Drèents|Drents]] en in mindere maoten mit 't [[Stellingwarfs]], [[Urkers]] en [[West-Veluws]]. 't SallaansSallaands is beheurlijkbeheurlik beïnvloed deur 't [[Nederlaands|OllaansOllaands]], eenn invloed die naor 't oosten toe dudelijkdudelik minder wört. Daor leg 't grote verskil mit 't veul be-ollenere [[Tweants|Twents]]. [[Raolte]] leglegt midden in 't SallaanseSallaandse täälgebied. 't DialectDialekt mit beslisbeslist 't grootste antal sprekers is 't [[Zwols]]. 't SallaansSallaands ef de [[ISO 639]]-3-codekode '''sdz'''.

't SallaansSallaands beslätbeslet, zoaszo as ezegd, ongeveer 't westen van de previnsieprovinsie Overiessel, mär 't kumpkömp niet preciespresies overiene mit 't gebied dät [[Sallaand]] enuump wört. De greins mit 't Twents löp tussen [[Hooltn|Olten]] (SallaansSallaands) en [[Riesn|Riessen]] ([[Tweants|Twents]]), tussen [[Nijverdal]] en [[Wierdn|Wierden]] en tussen [[n Ham|d' Am]] en [[Vreeznveen|Vriezenvene]] ('t [[Vjens|Vriezenveens]] is eigenlijkseigenliks eenn dialectdialekt ampart). In sommige definitiesdefinisies löp 't SallaansSallaands deur over [[Duuts]] grondgebied (in 't [[Grafschaft Bentheim]]) tot in [[Drenthe]], bi'j [[Skoonebeek]]. De greins mit 't Oost-Veluws wört evörmp deur de [[Iessel]], dit is nogal eenn willekeurige greins. 't [[Stellingwarfs]]e täälgebied in Overiessel kumpkömp overienoveriene mit de gemiente [[Stienwiekerlaand]] (ok wel de [[Kop van Overiessel]] enuumd); allienig 't dialectdialekt van [[Veno]] wört as enclaveenklave ok wel bi'j 't SallaansSallaands erekend. Tenslotte bin de Noord-Overiesselse dörpen [[Stappest]]-[[Roevène|Roevene]], [[Ni'jlusen]], [[De Vaort (plaatse)|De Vaort]], [[LuttnLutten]], [[Slagharen|Slagaren]] en eenn antal kleinere pläsenpläätsen daor in de umgeving Drentstälig.

De dialectendialekten van [[Kampen (Overiessel)|Kampen]] en umstreken en [[GällemuunGällemuden]] wörren soms niet bi'j 't SallaansSallaands erekend, umdat ze westelijkerwesteliker van kerakterkarakter bin (zie ieronder). De täälkundige [[Harrie Scholtmeijer]] <ref name="Scholt2006">Scholtmeijer, Harrie (2006), ''Mörn! Taalgids Overijssel'', Assen: In Boekvorm Uitgevers bv.</ref> dielt ok de dialectendialekten van rond [[Zwolle]] en de dialectendialekten tegen de greins mit Twente niet bi'j 't SallaansSallaands in mär rekent ze tot twie ni'je groepen:

* [[Noord-Overiessels]] boven eenn liende die zo'n betien onder [[Zwolle]], [[Ni'jlusen]] en [[Slagharen|Slagaren]] löp;

* [[Vechtdals]] in de drie-oek [[Ommen]]-[[Grambargen]]-[[Vroomshoop|Vroomsoop]] (dit löp eenn entien deur in [[Tweante|Twente]]);

* '''SallaansSallaands''' in 't overige (grootste) part.

Eenn aandereAandere indieling <ref>http://taal.phileon.nl/kaart/nedersaksischnedersaksies.php</ref> is:

* '''SallaansSallaands''' veur zwat 't iele gebied;

* [[Zuud-Drèents|Zuud-Drents]] veur de pläsenpläätsen drekdrekt onder de greins mit [[Drenthe]] ([[Stappest]], [[Roevène|Roevene]], [[Ni'jlusen]], [[De Balk]], [[De Vaort (plaatse)|De Vaort]], [[Drogteropslagen]], [[LuttnLutten]], [[Schunesloot|Skunesloot]], [[Slagharen|Slagaren]], [[De Krim]]).

==KenmarkenKenmärken==

Kenmärkend veur de SallaanseSallaandse dialectendialekten bin de korte klinkers (''kettel'', ''götte'') of erekte klinkers (''kètel'', ''göte'') daorasdaor as 't NederlaansNederlaands lange klinkers (''ketel'', ''goot'') ef. De [[Iessel]] bi'jlanges overeerst (krek as in 't [[Oost-Veluws]]) de erekte klinkers. Värder naor 't oosten e-'j de körte klinkers.

KerakteristiekKarakteristiek veur 't westelijkewestelike SallaansSallaands net as veur 't [[Veluws]] is de uutspräke van de körte a, zoaszo as in 't Engelse ''cat'': ''värve''.

In 't oosten van Sallaand wört in pläsenpläätsen as [[n Ham|d' Am]], [[Heldern|Ellendoorn]] en [[Nijverdal|Nieverdal]] eenn overgangsdialectovergaanksdialekt mit [[Tweants|Twentse]] invloeden espreuken. Kenmärken iervan bin eenn ''oo'' daorasdaor as 't NederlaansNederlaands eenn ''oe'' ef (''stool/stoel''), gien ''n'' in 't meervold van sommige woorden (''huze''), en drie woordgeslachten. <ref name="Scholt2006">Scholtmeijer, Harrie (2006), ''Mörn! Taalgids Overijssel'', Assen: In Boekvorm Uitgevers bv.</ref>

==UmlautUmluud==

't SallaansSallaands ef net as alle SaksischeSaksiese dialectendialekten [[umlautumluud]] ondergaon in de woorden mit eenn Oldgermaanse lange ''ô''; ierbi'j ef daornaost eenn veraandering pläsevunnenpläätsevunnen die ielemaol annelooganaloog is an de mutasie van ''oo'' naor ''oe''. Ierdeur klinkt 't Oldgermaanse *''grônaz''{{Info|NederlaansNederlaands: groen}} now as ''gruun'' (tegenover 't Twentse en Veluwse{{Info|Veural in 't West-Veluws zeggen ze 'greun'}} ''greun''). Ok ef 't SallaansSallaands umlautumluud in de [[verkleinwoord]]en, waordeur 't ansluut bi'j 't Veluws en Twents en 't zich onderscheidt van 't Stellingwarfs en Drents. Eenn klein 'boek' wört eenn ''bukie(n)'' enuumd, eenn kleine 'bak' eenn ''bäkkien'', eenn kleine 'hond' eenn ''hunnegie(n)'' of ''hundjen''.

't SallaansSallaands kent de körte [[vocaalklinker]]es ''a'', ''ä'', ''e'', ''i'', ''ie'', ''o'', ''ó'', ''ö'', ''oe'', ''u'' en ''uu''. ''Ie'', ''oe'' en ''uu'' kunnen ok lange wezen (zie ieronder). De ''ä'' klinkt ongeveer as de a in 't [[Ingels|Engelse]] woord ''cat''.

Lange vocalenklinkers bin de: ''aa'', ''ae'' (ok eskreven as: ''ää'' of ''ae''), ''ao''/''oa'', ''äö''/''öa'', ''ee'', ''eu'', ''îe'', ''oo'', ''ûu''.

Diftongen bin ''au'' en ''ei''. ''Ui'' kan optreden in NederlaanseNederlaandse leenwoorden.

Wat de [[medeklinker]]s anget vaalt de syllabedragende nasaal op: van de ''uutgaank'' ''-en'' wört allienig de ''n'' uut-espreuken. Zo is 't ''{{small()|h}}ietn/{{small()|h}}eetn'', ''loopm'', ''wärkng''. Dit wört in de mieste spellingssystemen niet uut-eskrevenuuteskreven. De [[h]] wört in 't westen van 't täälgebied (in en rond [[Zwolle]] en [[Kampen (Overiessel)|Kampen]]) niet uut-espreukenuutespreuken (dit is ok nog zo in 't [[Urkers]]). De [[r]] wört in de pläsenpläätsen Kampen, [[Zwolle]] en [[Dèventer|Deventer]] "brouwend" uut-espreukenuutespreuken, mär daorbuten altied erold.

====PrecessenProsessen in de klankleer====

ZoasZo as boven op-emärkt, ef 't SallaansSallaands invloed ondervunnen van 't OllaansOllaands. Dit wört in de SallaanseSallaandse klinkers mitiene dudelijkdudelik. Woorden mit in 't [[Achterhooks|Achteroeks]], [[Tweants|Twents]] en [[Limburgs]] eenn ''oo'' kriegen in 't SallaansSallaands eenn ''oe'': ''goed'' "good", ''{{small()|h}}oek'' "hook". Dit geltgeldt ok veur de ''ee'', die ier eenn ''ie'' wer: ''nie(t)'' "neet". De ''oe'' in eenn woord as ''hoes'' veraanderde ier väke in ''uu'', mär dät is lange niet in alle woorden 't geval. Zo kennen zwat alle SallaanseSallaandse dialectendialekten ''huus'' en ''uut'' naost ''moes''. Dit is ok 't geval in 't Oost-Veluws en in sommige [[Drents]]e dialectendialekten (en kump ok buten 't NedersaksischeNedersaksiese täälgebied veur, bi'jveurbeeld in 't [[Venray]]). De of-ekörte ''e'', die in 't NederlaansNederlaands tot ''e'' ewörren is, kan in 't SallaansSallaands op drie menierenmanieren uut-espreukenuutespreuken wörren. Rond Kampen en in pläsenpläätsen mit lichtkaans [[Drèents|Drentse]] dialectinvloeddialektinvloed<ref>http://www.meertens.knaw.nl/vdw/2000.1/entjes.html</ref> zie-'j daor eenn ''ee'' veur (''eten''), rond Zwolle en [[Dèventer|Deventer]] eenn ''ae/è'' (''èten'') en in de rest van Sallaand eenn körte ''e'' (''etten''). De [[clusterskluster]]s ''old'' en ''olt'' bleven in 't SallaansSallaands be-ollen: ''old'' en ''gold''.

===GrammaticaGrammatika===

De grammatica van 't SallaansSallaands ef veul typischtypies NedersaksischeNedersaksiese kenmärken. In 't grootste diel van Sallaand kennen ze 't [[ieneidsmeervold]] op ''-t'' veur wärkwoorden in de tegensworigetegenswoordige tied: ''wiej loopt, ieluu loopt, zee loopt''. Allienig in en rond Kampen eerst 't (Old-)OllaanseOllaandse ieneidsmeervold op ''-en'': ''wiej, ieluu, zie lopen'' zo ok in [[GällemuunGällemuden]]. Verkleinwoorden wörren evörmp mit achtervoegsels as ''-ien'', ''-gien'', ''-pien'' en ''-tien'' en mit [[umlautumluud]] in 't grondwoord. Meervollen wörren miestal evörmp mit ''-en'' en ''-s'', net zoaszo as in 't NederlaansNederlaands. Allienig in 't oosten komen meervollenmeervolden op ''-e'' veur (''huus'' - ''huze''), zoaszo as ok umlautumluud in de meervoldsvörm (''bak'' - ''bäkke''). Eenn aandere eigeneid van de dialectendialekten van oostelijkoostelik Sallaand is 't be-old van de drie geslachten. De mieste SallaanseSallaandse dialectendialekten kennen, zoaszo as 't OllaansOllaands, allienig geslachtelijkegeslachtelike en onziedige woorden.

==Streektaalverlies en -cultiveringkultivering==

ExacteExakte cieferssiefers over oevule Sallaanders nog dialectdialekt praoten bin niet bekend. 't Stet wel vaste dat 't dialectdialekt achteruut get, mär an de aandere kaante kriegen ok jongeren 't nog wel mee. De stadsdialectenstadsdialekten, 't Zwols veurop, verdwienen 't snelste. Der bin vri'j vule pläselijkepläätselike zangers en bandsbänds, en ok dialectdichtersdialektdichters, mär die bin niet wied buten de greinzen bekend. De wat bekendere dichteres [[Johanna van Buren]] uut [[Heldern|Ellendoorn]] praotte eenn oavergangsdialectovergaanksdialekt tussen SallaansSallaands en Twents, mär de spelling van eur gedichten wördden vertwentst umdat ze in eenn Twentse [[kraante]] verskenen. <ref>Nijen Twilhaar, Jan (2003), ''Taaltaal in stad en land: Sallands, Twents en Achterhoeks'', Den Haag: Sdu uitgevers</ref> Eenn SallaanseSallaandse dialectmeziekgroepdialektmuziekgroep die eenn nasionale hit scoordeskoorde was 't duo [[Höllenboer]], mär disse hit (''Busje komt zo'' - '''t Bussien kumpkömp zo'') was NederlaanstäligNederlaandstälig. In Zwolle, krek de pläsepläätse waor 't SallaansSallaands 't snelst verdwient, is der eenn vrie actieveaktieve dialectverienigedialektverienige, die onder aandere cursussenkursussen Zwols an de volksuniversiteit gef. De Historiekamer [[Hardenbarg]] hef ok n iel aktieve dialektgroep.

== ZeeZie ok ==

[[Sallaanse taalwiezer|Sallaandse taalwiezer]]

* [http://www.meertens.nl/books/winkler/zwolle.html De geliekenisse van de Verleuren Zeune in 't Zwols]

* [http://www.meertens.nl/books/winkler/deventer.html 'tzelfdet Zelfde, in 't Deventers]

[[Kategorie:Sallaands artikel|!!]]