Verskil tüsken versys van "Eerpel"

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Droadnaegel (Oaverleg | bydragen)
+wikt
ouwe moek deruut
Regel 1:
[[Bestaand:Potatoes.jpg|thumb|300px|Eerpels]]
[[Bestaand:Aardappel bloem Parel Solanum tuberosum.jpg|thumb|300px|Eerpelplaante]]
De '''eerpel''' of '''epelpieper''' ([[Latien]]: ''Solanum tuberosum''; oek wel: ''eerappel'' of ''pieper'') is eenn plaante deedie onder de grond eenn energieveurraod ([[zetmeel]]) anleganleegt in de vorm van eenn [[knolle]], deedie meestentieds oek eerpels eneumd wonnenwörden. De knollen wonnenwörden evormdevormp an [[stengel]]s deedie onder de grond zitten (''stolonen'' eneumd). In de eerpel koemen twee types zetmeel veur, [[amylose]] en [[amylopectineamylopektine]], waorvan 10% amylose. In [[2005]] is veur 't eerseerst eenn [[ras]] in de haandel ekeumen deemit zwat 100% amylopectine bevatamylopektine.
 
De eerppel is wereldwied nao [[rieste]], [[weite]] en [[mais]] t meest verbouwden voedselgewas.
 
== Geschiedenisse ==
De eerpel kumpkömp oorspronkelijkoorspronkelik uut [[Zuud-Amerika]], en is naor [[Europa (continent)|Europa]] ebröchebröcht deur ontdekkingsreizigers. De eerpels greuiengreuiden hoge op 't [[Andesgebargte]] waor aandere plaanten neetniet greuien konnen. De eerpel vun zien weg naor 't [[West-Europa|WessenWesten]] deurdat [[Spanje|Spaanse]] monniken de eerpel in de [[tune]]n plaanten. Al gauw wönnenwördden de eerpel erkenterkend as voedsel en in de [[17e eeuw]] wönnenwördden de eerpel in alle Europese lanenlaanden verbouwd. Deur zien hoge gehalte [[vitamine C]] wönnenwördden 't vake gebruukgebruukt um [[scheurbuuk]] te bestriejen.
 
== Teelt ==
De belangriekste teeltgebiedenteeltgebiejen van consumptiekonsumpsie-eerpels in [[Nederlaand]] bin [[Flevolaand]], [[Zeelaand]] en [[Noord-BraobantBraobaant]]. In de [[VeenkeloniënVeenkoloniën]] wonnenwörden veule febriekseerpelsfabriekseerpels veur de zetmeelwinning eteeld en in 't noorden vanwegen minder luzen pooteerpels.
 
De eerpel hef 2n=48 [[chromosoom|chromosomen]] en is een [[autoploïde]] tetraploïd.
Eerpels wonnen zwat altied ekweek as een enkele [[klonen|kloon]] mit zo goed meugelijke [[gene]]n. Alle 'bintjes' bin bieveurbeeld van een kloon ofkomstig.
 
De eerpel hef 2n=48 [[chromosoom|chromosomen]] en is n [[autoploïde]] tetraploïd. Eerpels wonnenwörden zwat altied ekweekekweekt as eenn enkele [[klonen|kloon]] mit zo goed meugelijkemeugelike [[gene]]n. Alle 'bintjes' bin bieveurbeeld van een kloon ofkomstigaofkomstig.
In [[2005]] stung Nederlaand op een negende plekke as 't geet um eerpelpreductie wereldwied mit een preductie van krap-an 7 miljoen. Op d' eerste plaose stung [[Volksrippebliek China|China]] mit een preductie van 73 miljoen, op de tweede plaose [[Ruslaand]] mit een preductie van 35 miljoen en op de darde plaose stung [[India]] mit een preductie van 25 miljoen. Nederlaand is overigens 't laand mit de grootste import en export van eerpels wereldwied.
 
== Algemeen ==
In veuln bulte [[Europa (continent)|Europese]] en westerse lanenlaanden is de eerpel ééneen van de baosisvoedingsmiddels: netliek as [[ries (Oryza sativa)|riesrieste]], [[pasta]] en [[brood]] is 't eenn belangrieke bron van [[koolhydraoten]].
 
De eerpel beheurt tot de nachschaofemilienachtschaofamilie, geliekeliek as de [[temaottomaot]], de [[paprika]] en [[tebaktabak]]: de greune delen van de eerpelplaante bin giftig. NetLiek as aandere lejen van de nachschaofemilienachtschaofamilie bevatzitten der in de plaante [[alkaloïde]]sn. Eerpelplaanten kunnen naosnaost knollen [[beze]]n vormen. Disse bezen bin in tegenstelling tot de bezen van de temaottomaot iezelignaor giftig. Tussen de verschillende eerpelrassen bin der grote verschillen in de vorming van bezen.
 
== Gebruuk van eerpels ==
=== De hele eerpels (45%) ===
TegensworigTegenswoordig wonnenwörden der veuleaordig wat eerpels gebruukgebruukt in de petatindustiepatatindustrie. In GrunningenGroningen zegen ze as ze petatpatat gaon haolen: ''even n vette bek hoaln''.
 
* [[Chips]]
* [[Eerpelslaod]]
* [[PetatPatat]]
* [[Rösti]]
* Vars (tafeleerpels)
Regel 169 ⟶ 168:
|}
 
== NedersaksischNedersaksies ==
* [[Achterhoeks]]: ''eerpel, eerdappel''
* [[Drèents]]: ''eerappel'', ''eerpel'', ''èerpel'', ''erpel''
Regel 176 ⟶ 175:
** ''varkenseerpel'' (veur een dikkere eerpel as de eeteerpel. Varkenseerpels koakten ze in een pot töt varkensvoer; [[Ni'jlusen]])<ref name="Schoemaker" />
* [[Grunnegs]]: ''tovvel'', ''eerdappel'' (oetsproken as 'irrappol')
* [[Stellingwarfs]]: ''eerpeleerappel'', ''eerappeleerpel''
* [[Tweants]]:
** ''tuffel''
Regel 183 ⟶ 182:
* [[Urkers]]: ''arepel''
* [[Veluws]]:
** ''eerpel''{{Info|Kan uutespreuken wörden as: [ɪːrəpɔl], [ɪːrpɔl], [ɪːəpɔl], enz.}}
** ''eerpel, erepel''
** ''epel'' ([[Doornspiek]], [[Nunspeet]], [[Schaarpezeel]], [[Uddel]])
** ''èèrpel'' ([[Wezep]], [[Epe]], [[Une]])
** ''èpel'' ([[Une]], [[Vaossen]], [[Wenum Wiesel]])
** ''eerdappel'' ([[Emst]], [[Lieren]], [[Garder]], [[Apeldoorne (stad)|Apeldoorne]])
** ''eerappel'' ([[Harderwiek]], [[Terwolde]])
** ''èèrpelaerpel'' ([[Wezep]], [[Epe]], [[Une]], [[Vaossen]], [[Wenum Wiesel]])
** ''pieper''
** ''petätter'' ([[Epe]])
 
== RifferentiesReferensies ==
<references>
<ref name="Schoemaker">Schoemaker-Ytsma, A.C.M. (2009), ''"Zo zegge wi'j det" van A tot Z! (aanvulling) Woorden en gezegdes in het dialect van Nieuwleusen'', Ni'jlusen: The Readshop J. Hilbrink</ref>
</references>
 
== Uutgaonde verwiezing==
{{Commons|Solanum tuberosum}}
{{Commons|Potato}}
 
{{Wiktionary|eerpel}}
{{Dialekt|wvel|Nunspeet|Algemene Nedersaksiese Schriefwieze}}
{{Dia|Disse pagina is eschreven in 't [[Nunspeets]]}}
 
[[Kategorie:West-Veluws artikel]]
[[Kategorie:Plaante]]
[[Kategorie:Greunte]]