|
[[Ofbeelding:Zwolle Peperbus Bevrijding.JPEG|thumb|right|180px|De ''Paeperbusse'' in Zwolle]]
't '''Zwols''' is 't [[stadsdialekt]] van de [[Oaveriessel|Aoveriesselse]] eufdstad [[Zwolle]]. 't Be-eurt töt de [[Sallaands|Sallands]]e dialektgroep, die weer dieldeel uutmaakt van t [[Nedersaksies]].
==Kenmärken==
Kenmärkend veur 't Zwols is 't [[h-deletie|weglaotenvotlaoten van de h]] (wat ok in de umliggende gebieden veurkump, töt in 't [[Urkers]]) en de bri'jende (Franse) uutspraoke van de [[r]] (typies veur stadsdialekten, kump värder onder andere veur in 't [[Kampers]], [[Daeventers|D]]<nowiki/>è[[Daeventers|venters]] en [[Zutfens]]). ZwollenärenZwollenaeren wörren/wieren in de umliggende dörpen dan ok bri'jbekken enuumd.<ref>De term ''bri'jbek'' is beveurbield op-etiekend in Schoemaker-Ytsma, A.C.M. (2006), ''"Zo zegge wi'j det" van A tot Z! Woorden en gezegdes in het dialect van Nieuwleusen'', Ni'jlusen: The Readshop J. Hilbrink</ref> neen riempien dät ze onder de rook van Zwolle welwè gebruken, giet: ''Bri'j, brood en proemen, kunt de Zwolsen niet noemen.''<ref>Schoemaker-Ytsma, A.C.M. (2009), ''"Zo zegge wi'j det" van A tot Z! (aanvulling) Woorden en gezegdes in het dialect van Nieuwleusen'', Ni'jlusen: The Readshop J. Hilbrink</ref>
Naodät de [[Verienigde Staoten van Amerika|Amerikaanse]] [[taalkunde|taalkundige]] [[William Shetter]] deur de Nederlandse taalkundige [[G.G. Kloeke]] met-enömmen wier naor Zwolle, skrif e 't ärtikel "Phonemics of the Zwolle Dialect: Synchronic and Diachronic", dät in 1958 verskeen in ''Language'', 't miest gezag-ebbende tiedskrift op 't gebied van de taalwetenskoppen.<ref>[http://www.jstor.org/pss/411275 Shetter, William Z. (1958), ''Phonemics of the Zwolle Dialect: Synchronic and Diachronic''. In ''Language'' jg. 34, nr. 1]</ref>
nEen Eigenöördigeideigenöördigeid van 't Zwols is dät de Iesselakademie 't gebruuk van de ää en ä veurskrif, määr dät 't op de mieste plekken veurkump as ''ae'', ok in t Zwolse woordeboek, dus dan wört 't maer.
==Verspreiding==
Volgens de [[Taaltelling Nedersaksisch]] van 't [[Nedersaksisch Instituut]] (2003) zegt 61% van de ondervraogde mensen in Zwolle Zwols te kunnen praoten.<ref>Henk Bloemhoff, Jurjen van der Kooi, Hermann Niebaum en Siemon Reker (red.) (2008), ''Handboek Nedersaksische Taal- en Letterkunde'', Assen: Van Gorcum (p.310)</ref>
Ze praoten veural Zwols in de oldere wieken van Zwolle zo as [[Assendörp]], de [[Pierik (Zwolle)|Pierik]], [[Kamperpoorte]] en de Zee-eldenbuurte in de [[Wipstrik]]. Kamperpoorte ef zien eigen [[sosiolekt]]; 't is ärg informeel en ston ok onder grote invloed van 't [[Bargoens]]. nEen Veurbeeldveurbeeld: ''Ze ef n bos olt veur de deure'' (ze ef grote börsten). Zuksoort uutdrukkingen kommen natuurliknatuurlijk op andere plekken ok veur, määrmaer wörren meesttiedsmeestentieds as typerend ezien veur dit soort sosiolekten, wöör ze väkervaeker gebruukt wörren.
De Zwolstalige stökkiesbundelstukkiesbundel ''Mien Ome Jan...'' deur [[Minke Kraijer]] (Uitgeverij Evenboer, 2007) stelden dät allennig lu van baoven de vieftig nog Zwols praoten.<ref>[http://www.weblogzwolle.nl/content/view/5308/55/ Stichting Internetmedia Zwolle: Presentasie ''Mien Ome Jan'']</ref>
==Zwols as kultuurtaal==
[[Ofbeelding:Op zien Zwols.jpg|thumb|right|180px|''Op zien Zwols: woordenboek van de Zwolse taal'' (2009)]]
===Skrieveri'je en spelling===
't Zwolse stadsdialekt is veural neen spraektaalsprèèktaal, al binbint derter wel publikasies in 't Zwols. In 1908 verskeen van de and van 'Een Oud-Muzijkmeester' in de ''[[Driemaandelijkse Bladen]]'' 'Un prêutien over Zwolle van veur vieftug joar'. Döörop reageerden, ok in 't Zwols, prof. G. Kalff (1909) en volgden stokkenstukken van anderen aover 't Zwolle van vrogger. De ''Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant'' namp verskeiden ertikelsärtikels uut de ''Driemaandelijkse Bladen'' aover, wat ok in die krante weer veur reaksies zörgden.<ref>[http://www.wieiswieinoverijssel.nl/details2.asp?Id=122 Wie is Wie in Overijssel: Willem Kloeke]</ref>
Van [[Willem Kloeke]], de va van taalkundige [[G.G. Kloeke]], kwammen in 1931 de ''Zwolsche Sketsies'' uut (Thieme). Minke Kraijer van de Dialektkringe Zwolle skrif alle waekenwèken neen kolumn in 't Zwols in uus-an-uus-kräntien ''De Peperbus'' (De PaeperbussePèperbusse) en skrif ''Mien Ome Jan...'' (2007), erinneringen an ööraer ome, in 't Zwols en Nederlands. Van Loes van 't Haar-de Vries verskeen ok in 2007 de reseptenbundel ''In de Zwolse pot''. Veur de streektaalstrèèktaal van West-Aoveriessel, wööronder 't Zwols, ef 't streekkennissentrumstrèèkkenniscentrum de [[Iesselakademie]] (IJsselacademie) spellingsrichtlienden ontwörpen.<ref>[http://www.ijsselacademie.nl/ija/taal/spellingsbrochure/inhoudsopgave.asp Spellingsrichtlienden van de Iesselakademie veur t West-Aoveriessels en Oost-Veluws]</ref> Ok Wikipedie ef neen eigen spelling (veur alle Nedersaksiese dialekten) ontwörpen, die is ok gebruukt in dit ärtikel.
===Zwols woordeboek===
In november 2009 kwam bi'j de Iesselakademie neen uutputtend Zwols woordeboek uut: ''Op zien Zwols: Woordenboek van de Zwolse taal''. 't Is eskröven deur Minke Kraijer, Henk Mulder, Dick Visscher en [[Philomène Bloemhoff]]. Vanof 1986 ebben ze Zwolse woorden en uutdrukkingen op papierpepier ezet en in 1999 is 't werkwärk an 't boek begunnen. <ref>[http://www.destentor.nl/regio/zwolle/5721982/Zwols-woordenboek-ligt-volgende-week-in-winkels.ece De Stentor aover t verskienen van t Zwols woordeboek]</ref><ref>[http://www.destentor.nl/algemeen/cultuurstn/special/streeksite/2696410/De-drie-varianten-van-donderkop.ece De Stentor aover t Zwols woordeboek]</ref>
===Verdere aktiviteiten===
De Iesselakademie örganiseert 't ''Groot Zwols Taaldictee''<ref>[http://www.deweekkrant.nl/artikel/2008/februari/11/groot_zwols_taaldictee_in_het_gemeentehuis De Waekkrante aover t Groot Zwols Taaldictee]</ref> en de kursuscursus Zwolse taal en kultuurcultuur.<ref>[http://www.ijsselacademie.nl/ija/taal/watwijdoen.asp Streektaalactiviteiten van de Iesselakademie]</ref> Disse kursuscursus, now zeuvendärtien keer egöven, ad de eerste jören aordigöördig wat belangstelling, määrmaer kon in 2007 niet deurgaon umdät der te weinig kursisten wären.<ref name="Stentor20081029">[http://www.destentor.nl/regio/zwolle/zwolle/3949079/Gebrek-aan-interesse-nekt-dialect.ece?startshow=null&startSlide=null ''Gebrek aan interesse nekt dialect''. De Stentor, 29 oktober 2008]</ref> Later is de cursus nog wè weer een antal jören egöven umme in 2013 veur de leste maol egöven te wörren. Der is värder neen Dialektkringe Zwolle; veural oldere mensen bezuken döör de bi'jienkomsten van.<ref name="Stentor20081029">[http://www.destentor.nl/regio/zwolle/zwolle/3949079/Gebrek-aan-interesse-nekt-dialect.ece?startshow=null&startSlide=null ''Gebrek aan interesse nekt dialect''. De Stentor, 29 oktober 2008]</ref>
Der wört ok in 't Zwols ezungen, väkevaeke aover bekende ZwollenärenZwollenaeren of bekende plaatsenplasen in Zwolle. nEen Zangereszangeres die 't Zwols in karnevalachtigecärnevalachtige sfeer gebruukt is [[Tante Kippe]]. Ok de jazzmuzikant [[Bert Vrieling]] zingt wè in 't Zwols.<ref>[http://www.ijsselacademie.nl/ija/taal/luuster.asp De Iesselakademie aover Bert Vrieling, met zien lied ''Meziek'']</ref>
==n Päär veurbeelden==
Ieronder staon neen päärpaer Zwolse gezegden en uutdrukkingen in de bargoense sfeer met döörachter de Nederlandse vertaling.
* ''val dood, laefl''èè''f ie ok nog? '' - val dood, leef je ook nog? (gezegde as olde bekenden mekäre taegenkommen, määr wel vriendelik bedoeld.)
* ''mu'j ok neen stukkien keze?'' - wil je ook een stukje kaas?
* ''dät e'-k welw''è ''e-eurd eur!'' - dat heb ik wel gehoord hoor (met de lang-erekte "r")
* ''gekke laeverlippel''è''verlippe'' - een mafferd
* ''slaolippe'' - iemand die gek op een borrel is, een zuiplap
* ''botskoever(d)'' - iemand die overdreven loopt, sjokt
* ''daapse'' - een mafferd
* ''stärf toch bi'j de enkels of'' - ga toch dood! (een langzame dood) - niet vriendelijk bedoeld
* ''gaorlippe/gölippe'' - gek
* ''skeflauw an de bouterik'' - het zal me aan m'n reet roesten
* ''ze ebben der iene neudig op de nachtboot'' - ze hebben er eentje nodig op de nachtboot - ze zoeken iemand op de nachtboot die het dek schoon kan plassen (wört ezegd taegentegen neen ''zeikerd'')
* ''boskoppen doen'' - boodschappen doen
* ''die ef neen boek met botten'' - die heeft een buik met botten - die is zwanger
* ''die ebben ze op-eknapt'' - die hebben ze opgeknapt - die hebben ze zwanger gemaakt
* ''gasterd / gasterig'' - viespeuk / smerig - bieveurbeeld: wat n gasterd is die kaerel - Wat een viespeuk is die man. / dät wief laeft in n gasterig uus - die vrouw woont in een smerig huis.
* ''eerdappelseerappels/eerpels kaoken'' - aardappels koken.
* ''slaoperd'' - slaperd - geen helder licht / duf figuur
* ''da'dä-s ok zo'n zaodneier'' - dat is ook zo'n zaadnaaier - dat is ook zo'n raar figuur.
* ''dragonder'' - lompe / corpulente vrouw.
* ''kakkemelorum'' - volk met veel poeha / volk dat zich meer voordoet dan het is.
* ''de wouten'' - de politie.
* ''gaorenkloppergörenklopper'' - garenklopper - iemand die niet 100% is (bieveurbeeldbi'jveurbeeld: da'dä-s ok zo'n gaorenkloppergörenklopper/gaorenkloppertiengörenklöppertien - dat is ook zo'n garenklopper/garenkloppertje / die is ook niet helemaal 100%).
* ''neien / olde neierd'' - naaien / oude naaier (in de zin van geslachtsgemeenschap) - bieveurbeeld: da's ok zo'n olde neierd/olde neibaas - dat is ook zo'n oude naaier/oude naaibaas / die mag het graag met iedereen doen.
* ''skeuken'' - krabben - het woord heeft twee betekenissen. In de zin van krabben, maar ook in de zin van zuinig zijn. Bieveurbeeld: zit nie zo vies te skeuken! / Zit toch niet zo vies te krabben, of: da's ok zo'n skeukerd / dat is ook zo'n zuinigerd, of: ij zit altied te skeuken / hij heeft nooit geld.
* ''roppen'' - roppen/wild doen - bieveurbeeld: ij zit altied zo te roppen in die bak / hij zit altijd zo wild te rijden in die auto!
* ''nöst'' - nest/bed - bieveurbeeld: kom es uut oew nöst! / kom toch eens uit je bed (nest), of: dät vögeltien ef n nössien ebouwd / dat vogeltje heeft n nestje gebouwd.
* ''ik eb neen onderstel uut 't stientiedpärk en 't öör weit mi'j in de broekbokse'' - ik heb een onderstel uit het stenentijdperk en het haar waait mij in de broek. Gezegde dat aanduid dat de bepaalde persoon te oud en geen interesse meer heeft in seksuele handelingen.
* ''viezertien'' - viezerd / vies persoon.
* ''met de pis naor de dokter gaon'' - met de plas naar de dokter gaan. In de betekenis van: die moet zich laten nakijken, die is niet helemaal goed, bieveurbeeld: die kan ook wel met de pis naor de dokter gaon / die mag zich wel eens laten nakijken door de dokter, die is niet helemaal goed.
* ''IJ ef 't mösterdglözienmosterdgläsien altied leugelöög.'' - een continue hang hebben naar wijn (ontstaon in bar/bistro "De Olde Larix" an 't ende van de [[19e eeuw]]).
==Referensies==
| 