|
!colspan="2" bgcolor="lightgrey"|<big>Riesns</big>
|-
|'''RiesnsRiessens logo'''
|[[Ofbeelding:Wiki-Riessens.png|logo]]
|-
|Rijssens
|}
'''RiesnsRiessens''' is nenne vörmspreksoorte van tet [[Tweants]], detwat wier nen vörm is van tet [[Nedersaksisch|Neersassies]].
tEt Hefhef neen stoark eegnegen karakter, en isdut wat zängeriger en "roonder" an as aandere soortnsoorten Tweants,. enDoarduur is doarduuret dreksgood te herkennherkennen. tEt Wördwörd duur alle loagnloagen van de [[RiesnRiessen]]se bevolking esprökn,esprökken. mearUmdet löpdit de leste joarnjoaren toch wat terugge inleup, tkiest gebroek.wat Umleu ditder teegn te goanvuur wördtum de leste joarnjoaren de wichter wier RiesnsRiessens eleardte enlearen. Der wordt ''Tweantse OawndeOawende'' organiseerd, woerin speciaalnas spesialen andach vuur tet plat is, met gedichngedichen, verhaalnverhalen en diskussies.
tEt RiesnsRiessens maakt völle oonderskeaid in klaanknklaanken dee't as in aandere soortnsoorten Tweants verlöarnverlöaren egoan zeent egoan, en in wat variaantnvariaanten egeein et geheel nit vuurkomt. Völle Riessenders zelf meant doarumme mangs det tet gin Tweants is, umdet tet in öare oornoren totaal ofwik van aandere soortnsoorten Tweants. RiessensDisse isofwiekende rellatiefklaankn moeilik te learn vuur boetnstoanders, umdet disse ofwieknde klaanknwoarket ook woarket as [[sjibbolet]]. ÉénÉne verkeerde oetsproake verröd oe.
tEt RiesnsRiessens is offisjeelene toovan estoande offisjele sproaken op tet gemeentehoes en an de balies,. wantDe aandere offisjele sproaken zeent et [[Nederlaands]] en et [[Sallaands]] van [[Hoolten]]. Riesn[[Riessen-HooltnHoolten]] was de eerste offisjele tweetalige gemeente in tet Neersassiese gebeed. In de gemeenteroad wörd alle joarn ne vergoarige in tet platNeersassies eheuldneheulden.
==KarakteristieknOetsproake van tet RiesnsRiessens==
===Kleenkers===
tRiessens Meestdut kenmoarkndenen vuurhelen thoop Riesnsdinge net eawen iets aanders as aandere soorten Tweants. Et bekeandste an et Riessens is de [oa]-klaank in wöarde woer atas aandere soortn Tweants nen [e], [ea] [a], of [aa] hebt. In t RiesnsRiessens is t duset ''woark'', terwiel at aandere soortn Tweants ''werk'', ''weark'', ''wark'' of ''waark'' zegnt. DoarnöastDit islik tiets gebroekvan de leste hoonderd joar te wean, want in antekeningen van [[tweeklaankWijngaarden, Willem Jan Christiaan van|WJC van Wiengoarden]]n (verdreeidenen kleenkersRiessender meaister den as in et [[19e eeuw|19de joarhoonderd]] as eerste Riessens skreef) gebroekelikerstoat al disse wöarde nog met ne -aa, net as in aandereet soortnnondeagse Tweants[[Eanters]]. Doarnöast gebrok Riessens ne [[brekking (taal)|klaankbrökke]]: de -ee, -oo en -eu wordt eeə (eeje) -ooə (oowe) en -euə (euwe). Dit lik een oawerbliefsel te wean oet et [[Westfaals]] van [[Meunster]], wat vroger de modelsproake was vuur Oost-Nederlaand was. In aandere soortn Tweants zegnt ze ''geem/gevn'' (geven), mear''loopn'' (lopen) en ''leu'', mer in tet RiesnsRiessens wörd det ''geejewn'', ''loowapn'' en ''lùwe'' (In et [[Internasjonaal Klaankenskrift|IPA]]: {{IPA|/ɣeəwn, lɔəpm̩, lʏə/}}). n Riessensen wöardebookmaker [[Koarel van n Notoaris]] veund vuural de biezeundere ''leu''-klaank skienboar zo belangriek, det hee de -eu aait as -ue skreef.
In heel wat Riessense wöarde is de klaankbrökke vort, mer zörget der nog aait vuur at wöarde met van oorsproonk nen open kleenker, rechtevoort met nen korten kleenker wordt oet esprökn. Woer as in Noord-Nedersassiese dialekte bievuurbeeld de wöarde ''beter'' en ''ketel'' bestoat ({{IPA|/beɪtəɾ, keɪtəl/}}), wörd dit in Westfalen biäter en kiätel (({{IPA|/bɪætəɾ, kɪætəl/}}). Et [[Vjens]]e ''bjetter'' en ''kjettel'' zeent hier oawerbliefsels van en maakt et annemmelik at et in Riessen ooit ook zo ekleunken mut hebben. Toch is et Riessens dee anvaankelike j-klaank kwiet, mer vuural de euldere leu kuiert nog van ''bätter'' en ''kättel''. De jungere geslachten zegnt rechtevoort ''better'' en ''kettel'', as in de rest van Tweante en [[Sallaand]].
====Eenklaankn====
t Riesns hef nen heeln hoop verskilnde [[eankelklaank]]n (onverdreeide kleenkers), woervan at n antal ook nog länger oet esprökn kan wordn, mear det haank van t woard of. n Groot antal van de hiereunter stoande klaankn hebt vanzelf de aandere soortn Tweants ook.
Een aander belangriek kenmoark wat vuural nog bie euldere Riessenders is te heuren, is de oetsproake van nen korten -a as -ä (IPA: {{IPA|/æ/}}. Dissen klaank kleenkt etzelfde as in et Engelse "trap", nen soort korten -aa. Samen met de earder neumde (oawerbliefsels van de) klaankbrökke, kan et volgende vuurbeeldzinneke vuur aandere Tukkers vrömd of zelfs onverstoanboar wean: ''Hee har nog gin half uur an de bar ezetten, of hee was alwier zo dikke as ne koo" (''hee hä nog gin half uur an de bär ezètn, of hee wès èwier zo dikke ès ne koo'').
====Eankele klaanken====
Et Riessens hef völle verskillende [[eankelklaank]]en (onverdreeide kleenkers). Een antal doarvan wörd mangs ook nog länger oet esprökken, ofhaankelik van et woard. Vanzelfs hebbt aandere soorten Tweants een groot antal van de hieroonder stoande klaanken ook.
{| class="prettytable" rules="all" cellpadding="2" width="25%" style="border: 1px solid #999"
|-
|a
|[{{IPA|ʌa}}]
|''wat''
|
|}
AandersRiessens as aandere soortn Tweants hef t Riesns nmaakt oonderskeaid in de klaanknklaanken oet ''motte'' en ''rotte''. NeZe gooliekt regelwillekurig umduur te weten woennear at n eerstn en woennear at n tweednmekoar gebroekt mutte wördn,worden. isOok duurde zeklaank invuur tet mearvoold tehaank zettenhiervan of. tEt Woordwoord ''blok'' (met den klaank oet ''motte'') wörd in tet mearvoold ''blukke'', terwiel atas tet woord ''rok'' (met den algemenen klaank oet ''rotte'') as mearvoold ''rökke'' krig.
====TweeklaanknTweeklaanken====
tEt RiesnsRiessens hef op wat plaatsnsteas tweeklaankntweeklaanken woer atas aandere soortnsoorten Tweants nen eankelneankelen klaank hebt. De meeste klaanken dee't hiereunteras hieroonder stoat, komt natuurlik ook in aandere soortn Tweants vuur.
*[{{IPA|ʏɪ}}] oet ''mu'j'' (saamntrekking van ''mut iej'')
*[{{IPA|ɛɪ}}] oet ''he'j'' (saamntrekking van ''heb iej'')
**verlengd: [{{IPA|ɛːɪ}}] oet ''zea'j'' (vroagzin: ''Wat zea'j?'')
*[{{IPA|æɪ}}] oet ''ei'' (bv. neneen henn-[[Tudeaai|ei]])
*verlengd: [{{IPA|æːɪ}}] oet ''weaide''
*[{{IPA|ʌɪ}}] oet ''a'j'' (saamntrekking van ''as iej'')
*[{{IPA|oːɪ}}] oet ''doo'j'' (saamntrekking van ''doo iej'')
De volgende tweeklaankntweeklaanken komt in aandere soortnsoorten Tweants ook vuur,. mear danMeesttieds is det meesttiedset gevolg van ne stille -r, zo as det in t Brits Engels ook geet, mear in Riesn doot ze dit ook vuur aandere metkleenkers.
*[{{IPA|iə}}] oet alg. Tweants ''hier''.
*[{{IPA|yə}}] oet alg. Tweants ''uur'' [uuə].
*[{{IPA|eə}}] oet alg. Tweants ''beer'' [{{IPA|beə}}], mear ook in bv. ''leedn'' [{{IPA|leəlẽə}}], ''breef'' [[{{IPA|breəf}}]]
*[{{IPA|œə}}] oet alg. Tweants ''deur'' [{{IPA|dœə}}], mear ook in bv. ''heugte'' [{{IPA|hœəxtə}}] en ''beugn'' [{{IPA|bœəgŋ}}].
*[{{IPA|ɛə}}] oet alg. Tweants ''lear'' [{{IPA|lɛə}}].
*[{{IPA|ɜə}}] oet alg. Tweants ''öar'' [{{IPA|ɜə}}].
*[{{IPA|ɒːə}}] oet alg. Tweants ''hoar'' [{{IPA|hɒːə}}]. (nigkleenkt mangs ook mear noaras ne -àh: [{{IPA|hɒːʌ}})
*[{{IPA|oə}}] oet alg. Tweants ''Goor'', mear ook in bv. ''groot'' [{{IPA|ɣɾoət}}], ''brood'' [{{IPA|bɾoət}}] en ''lood'' [{{IPA|loət}}]
*[{{IPA|uə}}] oet alg. Tweants ''boer'' [{{IPA|buə}}].
De meeste metkleenkers van t Riesns zeent t zelfde as in aandere Tweantse variaantn, of zelfs Germaanse sproakn. Toch zeent dr bepoalde klaankn dee't ofzeunderlik behaandeld mutn wordn:
*/{{IPA|p}}/ - De /p/ krig heel iets ''aspirasie'', ofwal nen pufklaank, meesttieds in beklemtoonde lettergreepn.
*/{{IPA|d}}/ - n Riesnsen /d/ is lechter as in aandere variaantn. Doarumme wörd'e nog wal es verwisseld met ne [{{IPA|ɾ}}]. Doarumme is dr onzekerheaid oawer de skriefwieze: ''bedde'' of ''berre''.
*/{{IPA|t}}/ - Kan op verskilnde maneern oet esprökn wordn. An t begin van wöarde krig de /t/ vake nen kleainen sisklaank met. Doarduur wörd he ook wal es ''dikken -t'' eneumd. In t [[Internasjonaal Klaankenskrift|IPA]] zol dit wier egeewn wordn as [{{IPA|tˢ}}]. In t Riessens kleenkt dus t woard ''tonge'' hoaste t zelfde as t [[Duutslaand|Duutse]] ''Zunge''. Den sisklaank wörd meesttieds vort eloatn as n /t/ noa nen kleenker keump, of an t eande van t woard. In n heel antal wöarde wörd zelfs an t eande den heeln /t/ nit oet esprökn, bv. in ''lecht'' (/{{IPA|lex}}/ of ''ewest'' (/{{IPA|ə'ʋɛs}}/.
===Neuzenklaank===
In tet RiesnsRiessens wordt kleenkers duur de neuze oet espröknesprökken oonder invlood van nen volgenden kleenkergroep den't begeent met nen ''-n'' of ''-ng''-klaank,. den'tDee vaalt doarduur zelf vortvaalt:vort.
*[{{IPA|ɪ}}] - t Woord ''inlegn'' kan breed noteerd wordn met /{{IPA|ɪnlɛgŋ}}/, mear mut nauwkurig noteerd wordn as [{{IPA|ɪ̃lɛgŋ}}]
*[{{IPA|uː}}]- t Woord ''broen'' wörd oet esprökn as [{{IPA|bɾũː}}]
MearOetzeundering op dissen regel is det as drder direksmeteen ''noa'' disndissen -n wier nen kleenker steet, (bievuurbeeld duur een volgend woard), wörd drder juust nit duur de neuze oet espröknesprökken. tVuurbeeld: Woordet woord ''puun'' ([{{IPA|pỹː}}]) van hierboawnhierboawen wörd in de zin ''Puunpuun ophaaln'' [{{IPA|'pynɔbɑːln}}]. Doar is de -n dus terugge.
As leu RiesnsRiessens skriewt, loatt ze disndissen nasaalnnasalen -n nog wal es vort (ze sprekt ne ja nit oet, dus skriewt ze ne ook nit), woerduur tas moeliket lastiger te leaznleazen is vuur aandernaanderen. Bv. nDe zin "''Ik zin van plan...''", skriewt ze dan as "''Ik zi va pla...''", wat vuur ondudelikheaid kan zorgen. Ne goo regel um dit an te pakn, is duur noa t woord det eandigt in den neusklaank n woord te zetn det begeent met nen kleenker. Nen sprekker van tet Riesns zal dan as vanzelf den -n oetspreknoetsprekken:
*''Ik zin van'' → ''ik zi va''
*''ik zin eawn'' → ''ik zin-eawn''
Duur dissen neuzenklaank liekt wat Riessense wöarde een betjen op [[Fraans]]. Algemeen bekeand zeent de Riessense gräpkes "kuup zwart zaand" en "za'k oe trean duur t plafond?".
==Biezeunderheedn==
*t Riesns sprekt ''weelt'' en ''zöalt'' oet as ''weent'' en ''zöant''.
*Woarkwöarde dee't in t Hollaands ne lösse -ee- hebt (beter, eten, meten, deken, ezw) kriegnt in t Riessens ne {{IPA|[æ]}}: ''bätter'', ''ätn'', ''mätn'', ''däkn'', ezw).
==Biezeunderheden==
==Veardere algemene woarnemmings==
*t Riesns sprekt ''weelt'' en ''zöalt'' oet as ''weent'' en ''zöant''.
*Völle wöarde doot mear [[Duuts]] an as Nederlaands:
**Nederlaands: 'soms', Duuts: 'manchmal', Riesns: 'mangs' of 'smangs'
==Veardere algemene klaankwoarnemmings==
**Nederlaands: 'Iemand tegenkomen', Duuts: 'einen begegenen', Riesns: 'eenn beëegn'
*Riesns hef ne verbindings -r, den as wöarde dee as eandigt op nen kleenker verbeendt met n wöarde wat begeent met n kleenker. Hierduur hooft nen sprekker ginnen [[glottisslag]] te maken.
**Nederlaands: 'voor', Duuts: 'für', Riesns: 'vuur'.
*Aans as aandere soortn Tweants maakt Riesns stoark onderskeaid in de oetsproak van [f]/[v] en in wat meender in [s]/[z]:
**As in t 'algemeen' Tweants "joazeker" met nen -s wordt oetesprökn, wördt r in t Riesns völle andach an n [z] geskeunkn: [joa'zeeker].
*-sch is -sk: Nederlaands: 'schuur', Riesns 'skuure'
*-oor wordt -uur,mear dit geeldt nit aaltied.
**'voor' wordt 'vuur'
**'door' wordt 'duur'
*-aar, -eer, zo as in t Nederlaandse 'waard', 'geleerd', is in t Riesns nen klaank den wat lik op n [[tweeklank]] oet t [[Engels|Engelse]] woord 'air'.
**'waard' is 'weard'
**'geleerd' is 'eleard'
*-ier is in t Riesns -eer: 'bier' is 'beer'
*Noa nen kleenker, en an t eande van n woord wördt, net as in t Engels, n -r nit oet esprökn, of vervöngn duur n [[approximaant]].
*Noa nen kleenker wordt de [v] (en in wat gevaln ook de [f]) oet esprökn as ne [w]: alg. Tweants 'ik geleuve' is in t Riesns 'ik geleuwe'
*in wöarde dee't eandigt op nen kleenker met -n, -nd, -nt of -nk, doar krig -n- ne nasale oetsproake, dus ''kraante'' wörd /{{IPA|krɑ̃tə}}/ , liekas in bv. t [[Fraans|Fraanske]] "trente". n Gräpken wat hierbiej vaake wördt gebroekt is ''zwart zaand'' /{{IPA|'sʋʌsɑ̃t}}/, wat zik zowat t zelfde anheurt as t Fraanske ''soixante''.
*n [a] in -ar of -ats, wördt in t Riesns oetesprökn as [æ]. Dissen klaank kö'j vergeliekn met t Brits Engelse 'sack' of 'Sam'. n Oetsproak zit tusken n [a] en n [e] in. n Naamn ''Arjan'' wordt dus uitgesproken als ['ærjã]. Umdet dr völle onzekerheaid is oawer t skriewn van dissen klaank, zeent dr leu in [[Riesn]] dee ''Erjan'' heett, mear ook ''Arjan''. n Aander vuurbeeld is een van de Riesnse [[voetbal]]-verenigen: ''Rijssen Vooruit''. Iedereene neumt dissen club ''Èrre Vee''.
*Riesns hef n verbindings -r, den't n woord wat eandigt op nen kleenker verbeendt met n woord wat begeent met n kleenker, zode'j gin [[glottisslag]] hoowt te maakn.
**Vuurbeeld 1: Det dee hee ook.. nen Riessender plakt alns an mekoar: Det dee-r-ee-r-ook.
**Vuurbeeld 2: Joa hè? wördt duur iedern Riessender as ''Joa-r-è'' oetesprökn?
==Riesns telnGrammatika==
De Riessense grammatika is etzelfde as det van aandere soorten [[Westfaals]] [[Nedersaksies]]. Bie woarkwöarde maakt et Riessens oonderskeaid in stoarke en zwakke woarkwöarde, wat vuural in doarde persoon eankelvoold dudelik wörd. Vervogen geet doarbie op de volgende wieze:
{| class="prettytable" rules="all" cellpadding="2" width="25%" style="border: 1px solid #999"
! style="background-color:#abcdef" |
! style="background-color:#abcdef" | stoarke ww.
! style="background-color:#abcdef" | vuurbeeld
! style="background-color:#abcdef" | zwakke ww.
! style="background-color:#abcdef" | vuurbeeld
|-
|ik
|stam + e
|loop + e
|stam + e
|woark + e
|-
|iej
|stam + (e)t
|loop + (e)t
|stam + (e)t
|woark + (e)t
|-
|Hee/(zee)/et
|stam + umlaut + klaankverkorting
|löp
|stam + (e)t
|woark + (e)t
|-
|vie(leu)
|stam + e
|loop + (e)t
|stam + (e)t
|woark + (e)t
|-
|ie(leu)
|stam + e
|loop + (e)t
|stam + (e)t
|woark + (e)t
|-
|zee(leu)
|stam + e
|loop + (e)t
|stam + (e)t
|woark + (e)t
|}
==Riesns tellen==
{| class="prettytable" rules="all" cellpadding="2" width="25%" style="border: 1px solid #999"
! style="background-color:#abcdef" | In t Nederlaands
==Soortn Riesns==
Net zo as det drder verskildeverskillede soortnsoorten [[Tweants]] beent, keant [[RiesnRiessen]] van vroogervroger oet ook verskilde soortn RiesnsRiessens. Disse verskilnverskillen beent minimaal, mearmer gavngavven toch informasie oawer n sprekker. As eerste was drder verskil tusken tet RiesnsRiessens van n [[Rooms-Katholieke Karke|KatholiekKatholieken]] en n [[Protestantisme|ProtestaantProtestaanten]]. De katholieknkatholieken hadnharren mear kontakt met tet oostnoosten van Tweante (Detwat vuuralook katholiekheuwdzakelik Katholiek is) en kuierdnkuieren doarumme wat mear oosteliker Tweants as de protestaantnprotestaanten. Doarnöast wasneumt dreuldere nRiessenders mangs een oonderskeaid in Oost- en West-RiesnsRiessens. De ene helfte zea ''Hee koomp'' en ''hee gong'' woeras leu oet aandere deeln van Riesn ''Hee keump'' en ''Hee gung'' zegnt.
Doarnöast is dr nog n verskil in t woarkwoord ''Wean'': Sommige leu zegnt ''Iej beent'' en aandern zegnt '' Iej zeent''. Umdet rechtevoort iederene duur mekoar is goan wonn, zeent disse verskiln bie-etrökn.
Wiedters is der nog een verskil in et woarkwoord ''wean'': wat leu zegnt ''Iej beent'' en aandern zegnt '' Iej zeent''. Disse verskillen zeent de leste joaren oardig bie-etrökken.
==Andacht vuur et Riessens==
n Eersten den as et Riessens opskreef was [[W.J.C. van Wijngaarden|Meaister van Wiengoarden]]. Hee maken liestkes met aparte wöarde en skreef gedichten. Et bekeandst van um is een brulftengedicht. <br>
Eenn den zik al lange bezig heul met et Riesns vuurdet de [[dialectrenaissance|dialektrenaissance]] op gaank köm, was [[Koarel van n Notoaris]] (Karel Schönfeld Wichers). Hee steelden een wöardebook samen van et Riessens van vuur [[1959]]. Hieroet leut hee alle samen-esteelde wöarde vort, en wöarde woervan as hee meanen at dee warren oawer enömmen oet et [[Nederlaands|Hollaands]]. He bedäch zinne egene (slim fonetiese) skriefwieze, dee as he ook gebreuk vuur aandere beuke dee as hee skreef. Nen aanderen den as Riessens laandelik bekeandheaid gavven, was [[Harm Agteresch]], better bekeand oonder zinne artiestennaam ''Harm oet Riessen''. Völle leu keant zinne nommers "Blote beene stoete met sjem", "Öllie ieleu oe wa in" en "Keunstgebit".
Rechtevoort is der mear andacht vuur et behoold en gebroek van et Riessens as ooit. Skriewers as [[Gerrit Kraa]] en [[Gerrit Dannenberg]] hebt in Riessen [[Tweantse Oawnde]] op gaank ekregen, dee verdan mear bezeukers kriegnt.
==Oontwikkeling van et Riessens==
Zo as al earder an egewen steet et Riessens nooit stille. De leste hoonderd joar is et Riessens fleenk veraanderd. Woer as in et 19e joarhoonderd wöarde as "waark" en "kaarke" nog net as aandere Zuudwest-Tweantse dialekte (Eanters en Maarkels) wörden oet esprökken, is det op een gegewen ogenblik veraanderd in "woark" en "koarke". Woerumme is neet dudelik, mer vuur völle Riessenders is det et belangriekste herkenningspeunt. Toch zit ook doar wier verloop in, want verdan mear jungeren gebroekt rechtevoort "wark" of "waark".
Duur de digitale revolusie en et feit det jonge Riessenders rechtevoort völle vearder reaizet as vroger, nemt ze verdan mear met van boetenof. Et typies Riessense "mer" en "vuur/duur" wörd steeds vakerder as "moar" en "veur/deur" ezegd en ook de earder eneumde klaankbrökke steet op n tocht. Oonder invlood van et Hollaands veraandert heanig et oonderskeaid van dree woardgeslachten in twee. Ook de klaankveraandering in et mearvoold is neet länger zeker: et euldere ''één pot, twee pötte'' maakt heanig an plaatse vuur "één pot, twee potn".
==Andach vuur t Riesns==
n Eerstn den at t Riesns opskreef was [[W.J.C. van Wijngaarden|Meaister van Wiengoardn]]. Den maakn lieskes met aparte wöarde en skreef korte gedichtn. t Bekeandst van um is n brulftengedicht. <br>
Eenn den zik al lange bezig heul met t Riesns vuurdèt de [[dialectrenaissance|dialektrenaissance]] op gaank köm, was [[Koarel van n Notoaris]] (Karel Schönfeld Wichers). Hee steeldn n wöardebook saamn van t Riesns van vuur [[1959]]. Hieroet leut-e alle saamn-esteelde wöarde, en wöarde dee-t woarskeainlik warn oawer enömn oet t [[Nederlaands|Hollaands]] vort. He bedèch zinne eegne (slim fonetiese) skriefwieze, den at-e ook gebroekn vuur aandere beuke dee at-e skreef. n Aandern den at hef biej edreagn an t positieve beeld van t Riesns is [[Harm Agteresch]], better bekeand oonder zin artiestnnaamn ''Harm oet Riessen''. Völle leu van de ooldere ginnerasies keant zinne nommers ''Blote beene stoete met sjem'' en ''Keunstgebit''.
{{Dia|Disse bladziede is eskreeuwn in t '''Riesns'''}}
| 