Verskil tüsken versys van "Gewone vos"

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Geen bewerkingssamenvatting
Inhold vervangen döär 'thumb|Gewone vos thumb|Verspreidingsgebied van de vos Bestaand:Onderzoek naar gedrag van...'
Etiketten: Vervangen blanking Visuele tekstverwarker
Regel 2:
[[Bestaand:Wiki-Vulpes vulpes.png|thumb|Verspreidingsgebied van de vos]]
[[Bestaand:Onderzoek naar gedrag van vossen Weeknummer 72-22 - Open Beelden - 12867.ogv|thumb|Medewarkers van t Rieksinstituut veur Natuurbeheer doen in 1972 gedragsoenderzeuk bie vossen mit n zendertjen]]
<br />
De '''gewone vos''', '''rooie vos''' of kortweg '''vos''' ([[Latien]]: ''Vulpes vulpes'') is n lid van de [[hondachtigen|hoendachtigen]] en is de meest veurkommende [[vossen]]soort. De vos is een van de grootste [[roofdieren]] die nog vrie in de [[Benelux]] veurkomt. De gewone vos beheurt tot t geslacht van [[echte vossen]] (''Vulpes'').
 
== Uterlik ==
[[Bestaand:RenardCrâne.jpg|thumb|Schedel van n gewone vos]]
De vacht van n vos is over t algemeen roodbruun van kleur, mar kan oek beige tot helderrood wezen, of zilverkleurig tot zwart (veural in de bargen). Oek he'j der somtieds [[albinisme|albinovossen]] tussen zitten. De oren bin an de achterkant zwart, net as de ''sokken'' (de oenderbenen). Sommige dieren hen n witte startpunt; n groot gedeelte van de vossen het in ieder geval wat wit haor roend t puntjen van de start. De bovenlip is wit, net as de [[bef]]. Op de wangen zit bie veul vossen n zwarte of brune ''traondruppel''. Sommige dieren hen n staolgrieze keel en buuk, mit n witte ster op de borst. In de paortied het t wiefjen, de moervos, n raoze glans over de vacht an de oenderkant.
 
De vos het n slanke snuut en puntige oortjes die naor boven wiezen. De start is lang, dik en ruug. Hie het n schoerheugt van 35 tot 40 sentimeter en staot hoog op de poten. Hie het n kop-romplengte van 58 tot 90 sentimeter mit n start van 32 tot 48 sentimeter. Hie weegt zes tot tien, somtieds vuuftien kilogram. De mannetjes bin over t algemeen groter as de wiefjes.
 
== Gedrag ==
=== Voedsel en aktiviteit ===
[[Bestaand:Vulpes vulpes with prey.jpg|thumb|Vos mit prooi]]
Vossen jagen alleen, meestal snachts en tussen [[tweelochten|tweelichten]], mar in oenverstoorde gebiejen jaagt hie liever overdag. De vos is n opportunist: hie eet zwat alles. Hie kan hard rennen, tot zestig kilometer per uur, allewel zes tot dartien kilometer per uur de normaole snelheid is.
 
Zien prooien bin meestal kleine en middelgrote prooidieren, zo as grote [[kevers]], [[muus|muzen]] en are [[knaagdieren]], [[kniende (dier)|knienen]], [[haozen]], [[voegels]] en [[aai (dier)|eiers]], [[piern|pieren]] en [[stekelvarken]]s. Oek vruchten en [[beze]]n (veural [[brummel]]s) worren egeten, net as [[aos]], [[moederkoek]] en [[vulles]].
 
Dageliks moet n vos oengeveer vuufhoenderd gram an voedsel binnenkriegen. n Vos doodt somtieds meer as dat hie neudig het. Veural op plaotsen waor meerdere prooidieren op mekaar zitten en niet ontsnappen kunnen, kan hie n waore slachtpartie anrichten, bieveurbeeld in kiepehokken of kolonies van voegels die op de groend breujen zo as [[kopmeeuw]]en. Voedselresten worren begraven en laoter weer op-ezocht, mar de vos leit gien voedselveurraojen an. n Vos is meestal arg suksesvol in t terugvienen van begraven voedsel.
 
=== Sosiaal gedrag ===
De vos leeft meestal in n groep van zo'n zes dieren. n Dominante ''rekel'' (mannetjesvos) en n dominante ''moervos'' (wiefjesvos) worren begeleid deur meerdere moervossen, waorschienlik uut veurige warpen. Meestal bin alle wiefjes in n groep an mekaar verwant. Rekels worren, as ze volwassen bin, uut de groep verjaagd. De oendergeschikte moervossen bin helpers, ze helpen mit de opvoeding van de jongen. Somtieds planten in n groep meerdere moervossen zich voort. De warpen worren dan vaak samenevoegd tot n groep welpen, die bie alle moervossen zeugen maggen.
 
t [[Territorium]] kan tot 12 km² groot wezen, dit is ofhankelik van t voedselanbod, veilige nestplaotsen en zoksoort dingen meer. t [[Biotoop|Leefgebied]] (biotoop) wort ofebakend mit geursporen, veurnamelik zeik en stroent, die worren op dudelik zichtbaore en ruukbaore plaotsen an-ebrocht, mar veural op plaotsen die vaak gebruukt worren. Over t algemeen bakenen alleen de dominante moervossen t territorium of deur te zeiken. Een van de groendstoffen van de vossegeur is chemies herkend as [[Prenylmerkaptaan|3-methyl-2-buteen-1-thiol]].
 
De vos kan ten minste 28 verschillende gelujen maken, en hie kent oek n bult houdingen um mee te kommuniseren. Oenderdaonige vossen houwen bieveurbeeld de oren naor achter, de moend iets los mit op-etrökken lippen, en kwispelen bochtig mit der start. Agressieve vossen hen de oren opzied en houwen de moend wagenwied los.
 
=== Hol ===
Vossen leven in n hol. t Hol is zelf egraven of deur n [[kniende (dier)|knien]] of n [[dasse|das]]. De deursnee van de puup (gang naor t hol) is oengeveer 20&nbsp;sm. t Komt veur dat vossen zelfs der hol delen mit knienen en dassen. n Zelfegraven hol zit meestal in n zandbank, oender n um-evullen boom, tussen boomwortels of oender rotsen, en het vaak twee tot vier ingangen. n Groot hol, mit meerdere ingangen, wort n ''[[burcht]]'' eneumd. Meestal gebruken alleen drachtige wiefjes t hol. Buten t voortplantingsseizoen vie'j de vos overdag meestal op beschutte plaotsen.
 
=== Voortplanting ===
Vossen bin vaak [[monogaam]]. De paortied is swienters, as de wiefjes mar een tot zes dagen vruchtbaor bin en de mannetjes op der vruchtbaorst bin. De jongen worren nao n draagtied van 51 tot 56 dagen sleintes (tussen meert en mei) geboren. t Hol wort somtieds edeeld deur drachtige wiefjes.
 
n Warp telt meestal 4 tot 6 welpen. Warpen van 5 tot 8 jongen kommen oek veur, bie uutzoendering zelfs 10. Dit antal is ofhankelik van t voedselanbod. In gebiejen mit veul vossen bin de warpen kleiner. Veul jacht leit tot meer en grotere warpen. Bie de geboorte bin de jongen bliend en doof en wegen oengeveer 100 gram. Ze hen bie de geboorte n doenkere fluwelen vacht, stompe snuutjes en kleine oortjes. De eerste twee tot drie weken bin de jongen helemaol ofhankelik van der moer. De vaor en de helpers brengen de eerste dagen voedsel veur de moer; naodat de jongen espeund bin, helpt oek de moer mee.
 
[[Bestaand:Vulpes vulpes pup sitting on stone.jpg|thumb|250px|Welp]]
 
Nao elf tot veertien dagen doen ze de ogen los. De eerste maond bin de ogen blauw van kleur, mar laoter worren ze bruun. As de pups vier weken oud bin, greuien de neus en oren gauw, en komt der n rossige glans over de vacht. Ze eten roend disse tied der eerste vaste voedsel. Nao zes weken worren de welpen espeund en nao zeuven tot acht weken hen ze t volledige [[melkgebit]].
 
Nao zes maonden bin jonge vossen op t oog niet meer te oenderscheien van volwassen dieren. Tegen de [[haarst]] bin de jongen volwassen en nao tien maonden bin ze geslachtsriep.
 
=== Bedreiging en levensverwachting ===
In t wild wort de vos zo'n tien jaor oud, mar de meeste vossen worren niet ouwer as drie jaor. [[Jacht]] is de belangriekste doodsoorzaak. Oek worren veul vossen verkeersslachtoffer. Belangrieke ziekten waoran vossen liejen bin [[schurft]] en [[hoendsdolheid]]. Veerder bin ze oek drager van [[vlo]]oien, [[teke]]n, n reeks [[parasiet]]en waorvan de [[vosselientwurm]] de belangriekste is (tot 4 verschillende soorten per vos). De vos het gien last van de [[lientwurm]]s.
 
== Verspreiding en leefgebied ==
De vos het tegenswoordig t grootste verspreidingsgebied van alle [[roofdieren]] (vrogger was dat de [[wolf]]). Hie komt veur over prakties t gehele [[noordelik halfroend]], van de [[poolsirkel]] tot [[Noord-Afrika]], [[Noord-Amerika]] en t [[Azië|Aziatiese]] [[steppe]]gebied. De soort leeft alleen niet in te hete [[weuste]]n, kouwe toendra's en op eilanden as [[Ieslaand|Iesland]]. Hie is oek uutezet in [[Australië (kontinent)|Australië]], de [[Falklandeilaanden|Falklandeilanden]] en op t eiland [[Man (eilaand)|Man]], waor die waorschienlik weer uutestörven is.
 
De vos kan zich goed anpassen, en komt in zwat elke habitat veur: weusten, [[toendra|toendra's]], [[moor (toponiem)|moerassen]], [[gebargte]]n, [[dune]]n en landbouwgebiejen. Oender andere in [[Engelaand (regio)|Engeland]] komt de vos oek veur in stejelike gebiejen, veural in [[butenwiek]]en, waor huzen grote [[tune]]n hen, en in stadsparken. In Engeland wort der op disse plekken illegaal op de vos ejeugen. De favoriete habitat is bos mit open gebiejen en struwelen.
 
== De vos as exoot in Australië ==
[[Bestaand:Vulpes vulpes face.jpg|thumb|Vos]]
De vos is in [[Australië (kontinent)|Australië]] uutezet veur de jacht. Hie geldt daor noen as de [[exoot]] (uutheemse soort) die de meeste ekologiese schao anricht, meer nog as de [[kat]] en t [[Kniende (dier)|knien]]. Iezig veul Australiese diersoorten bin deur toedoen van de vos uutestörven.
 
{{Dialekt|wvel|Putten|Algemene Nedersaksiese Schriefwieze}}
 
[[Kategorie:Hoendachtige]]