Verskil tüsken versys van "Oldsassisk"
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Geen bewerkingssamenvatting |
|||
Regel 1:
{{Wiu}}
{{Spraoke
| kop = Oldsassisk
| spraoke = Oldsassisk
| ofbeelding = OldSaxonArea.png
| umskrieving = Gebeed wår et oldsassisk espröäken wördde (in et geal)
| naam_anders = ''Sahsisk, sahsisc''
| laand =
| gebeed = [[Nederlaand|Noordoustneaderland]], [[Duutslaand|Noordwestdüütskland]] en [[Denmaark|Süüddänemarken]] ([[Noordsleeswyk]])
| sprekkers =
| dialekte =
| klassifikatie = [[Indo-Europees]]
*[[Germaanse sproaken|Germaans]]
**[[West-Germaans]]
***Oldsassisk
| skrift = Et [[Latiense alfabet|latynske alfabet]]
| periode = [[8e eeuw|8. eyw]] tot de [[12e eeuw|12. eyw]]. Et untwikkelde sik an et ende van de [[12e eeuw|12. eyw]] tot et [[middelsassisk]].
| oldereform = Primitiv sassisk
| iso1 =
| iso2 =
| iso3 = osx
| vootkop =
| ofbeelding2 =
| caption2 =
}}
'''Oldsassisk''' was een [[Germaanse taolen|germaanske språke]] en de vrogst edokumenteerde form van et [[Nedersaksisch|(neader)sassisk]], dat vandage de dag espröäken wördt in et noordousten van [[Nederlaand|Neaderland]], [[Duutslaand|Noorddüütskland]], [[Denmaark|Süüddänemarken]], in de [[Amerika (kontinent)|Amerikas]] en deylen van [[Oost-Europa|Ousteuropa]]). Et is een [[West-Germaonse taolen|westgermaanske språke]], dat nauw verwand is an de [[anglo-freesk]]e språken (bestånde üüt under andere et [[engels]]k en et [[freeske taaln|freesk]]).<ref>[http://www.britannica.com/eb/article-9056981/Old-Saxon-language Oldsassiske språke in de Encyclopædia Britannica]</ref> Et is vanaf de [[8e eeuw|8. eyw]] tot de [[12e eeuw|12. eyw]] edokumenteerd, wårnå et sik stådigan untwikkelde tot et [[middelsassisk]]. Et wördde espröäken döär de [[Saksen (vôlk)|sassen]], een germaanske stamme dee in et [[Saksenland|Sassenland]] leavde, in et teagenswoordige Noordwestdüütskland, vöärnamelik in de küstgebeden, en in Noordoustneaderland. Et hevt samen mid de [[anglo-freeske]] språken ([[oldfreesk]], [[oldengelsk]]) deyls meadedån an enkele [[ingveoonske klankversküvingen]] wat et underskeidt van de [[Nederfrankisch|neaderfrankiske]] en [[herminoonsk]]e språken, so as et [[Nederlaans|neaderlandsk]], [[Luxembörgs|luxembörgsk]] en et [[duuts|düütsk]].
De grammatika van et oldsassisk wördde vulleadig [[fleksy|eflekteerd]] mid vyv [[naamval]]len ([[nominativ]], [[akkusativ]], [[genitiv]], [[dativ]], en [[instrumentalis]]), dree [[getal (grammatika)|getallen]] ([[wikt:singular|enkelvold]], [[meyrvold]], en [[tweyvold]] (''dualis'')) en dree [[geslacht grammatika)|geslachten]] (mannelik, vrouwelik en unsydig). De tweyvoldformen kwammen allinnig in de eyrste en tweyde persoon vöär.
In historisk upsicht wördden et oldsassisk en et [[oldneaderlandsk]] eseen as afsünderlike dialekten van een eynheidsspråke in plaatse van twey amparte språken, höyvdsakelik ümdat der tüsken et hüdige Neaderland en Düütskland een [[dialektkontinuum]] löyp. Howel beide språken eenselvde oorsprung en soortgelyke skryvstylen hadden, vertöynt et oldsassisk een eynigsins ereduceerde [[morfology]] vergeleaken mid et [[oldneaderlandsk]], dat enkele grammatikale underskeiden verwaard hevt dee et oldsassisk verlöyren hevt. Der binnen ouk een antal verskillen in [[fonology|fonologiske untwikkeling]], oldsassisk wördde eklassificeerd as een [[ingveoonske språken|ingveoonske språke]], terwyl et oldneaderlandsk een [[istveoonske språken|istveoonske språke]] was.
==Karakteristiken==
===Verwandskap mid andere westgermaanske språken===
In de [[middeleeuwen|middeleywen]] was der een [[dialektkontinuum]] tüsken et [[oldneaderlandsk]] en et oldsassisk, een kontinuum dat eyrst vry kort eleaden underbröäken is döär de gelyktydige verspreiding van de standardspråken binnen de beide landen, en döär et verdwyning van lokale dialekten. Howel se enkele kenmarken deylen, binnen der een antal verskillen dee et oldsassisk, [[oldengelsk]] en et [[oldneaderlandsk]] van mekare underskeidt. Een vöärbeald dårvan is et gebrüük van de -a as meyrvoldsform van naamwoorden mid een a-stamme, terwyl et oldsassisk en et [[oldengelsk]] ''-as'' of ''-os'' hadden. Et likt der lykewels up dat et [[middelneaderlandsk]] de oldsassiske üütgangen van woorden mid een a-stamme oaverenöämen hevt üüt de [[middelsassiske]] dialekten, ümdat et nyneaderlandsk by party woorden ouk meyrvoldsformen up ''-s'' hevt. Een ander verskil is et so eheytden "eynheidsmeyrvold": oldsassisk, lykas et oldfreesk en oldengelsk, hevt eyn warkwoordform vöär alle dree de personen in et meyrvold, terwyl et oldneaderlandsk dree amparte formen had (wat teruggebröcht is tot tweye in et middelneaderlandsk).
Et oldsassisk is wårskynlik in de 5. eyw untstån üüt [[ingveoonske språken|ingveoonske dialekten]] van de [[West-Germaanse taolen|westgermaanske]] takke van et [[Oergermaans|oorgermaansk]]. Et oldsassisk, ouk al wördt et eseen as een [[ingveoonske språken|ingveoonske språke]], is neet een süver ingveoonsk dialekt so as et oldfreesk en oldengelsk, disse twey språken hebben enkele andere ingveoonske karakteristiken gemeyn dee et oldsassisk neet had. Dit, plus et groute antal [[West-Germaanse taolen|westgermaanske]] kenmarken van et oldsassisk, leidde derto dat party [[taalkunde|språkkündigen]] ten unrechte dervan üütgüngen dat oldneaderlandsk en oldsassisk variatys up deselvde språke waren, en dat oldsassisk een [[istveoonske språken|istveoonske språke]] was.<ref>Helfenstein, Jacob (1901). [https://books.google.nl/books?id=SXYKAAAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=Grammar+of+the+Teutonic&hl=fr&sa=X&ei=ndj6UfXZFtP20gWYhIGIAg&redir_esc=y#v=onepage&q=Grammar of the Teutonic&f=false A Comparative Grammar of the Teutonic Languages]. Stanford University Library. ISBN 1440056625.</ref>
===Verwandskap mid et middelsassisk===
Oldsassisk untwikkelde sik in de loup van de 11. en 12. eyw tot et middelsassisk, wår rund et jår 1150 een groute versküving plaatsvünd en oavergüng van et skryven in et [[latyn]] nå et et sassisk, wårdöär de untwikkeling van de språke in dee periode evolgd kan wörden.
Et meyst upvallende verskil tüsken et middelsassisk en et oldsassisk is een fonetisk kenmark dat bekend steyt as [[klinkerredukty]], dit vünd ouk plaatse in de meyste andere [[West-Germaanse taolen|westgermaanske språken]] en in enkele skandinaviske dialekten so as et [[däänsk]], wårby alle unbeklemtoonde klinkers tot [[sjwa]] ereduceerd wördden. So wördde oldsassiske woorden as ''gisprekan'' (espröäken) of ''dagō'' (dagen – gen. meyrvold) ''gesprēken'' en ''dāge''.
==Fonology==
===Vrogge untwikkelingen===
Et oldsassisk hevt neet deylenöämen an de [[tweyde germaanske klankversküving]], en hevt düs de plosive meadeklinkers ''p'', ''t'', ''k'' behölden dee in et [[oldhougdüütsk]] versköyven binnen nå verskillende [[frikativ]]en en [[affrikaat|affrikaten]]. De germaanske tweyklanken ''ai'', ''au'' untwikkelde sik konsekwent tot de lange klinkers ''ē'', ''ō'', terwyl se in et oldhougdüütsk verskynen as ''ei'', ''ou'' of ''ē'', ''ō'', afhangelike van de dårup volgende meadeklinker.
Et oldsassisk hevt, samen mid van de andere westgermaanske språken behalven et freesk, konsekwent de germaanske ''-j-'' behölden nå een meadeklinker, bv. ''hēliand'' "heiland", ([[oldhoogdüütsk]]: ''heilant'', [[oldengelsk]]: ''hǣlend'', [[gotisch|gotisk]]: ''háiljands''). [[Ümlüüd]] is by de korte ''a'' vry inkonsekwent, bv. ''hebbean'' of ''habbian'' "hebben" ([[oldengelsk]]: ''habban''). Dit kenmark is oaveredröägen up et middelsassisk, wår bv. et eigenskapswoord (byvooglik naamwoord) ''krank'' (seek, slim) de vergroutende formen ''krenker'' en ''kranker'' hevt. Los van de ''e'', wördde de ümlüüd up skrivt neet emarkeerd.
===Meadeklinkers===
De tabel hyrunder givt de oldsassiske meadeklinkers weader. De fonemen tüsken parentesen (haakjes) stån vöär [[allofoon|allofonen]] en binnen geen losstånde fonemen.
{|class="wikitable" style=text-align:center
|+ Oldsassiske meadeklinkerfonemen
!colspan=2|
! [[Labiaal]]
! [[Dentaal]]/<br/>[[Alveoläär]]
! [[Palataal]]
! [[Veläär]]
! [[Glottaal]]
|-
!colspan=2| [[Nasale meadeklinker|Nasaal]]
| m
| n
|
|
|
|-
!rowspan=2|[[Plosiv]]
!<small>stemlous</small>
| p
| t
|
| k
|
|-
!<small>stemhebbend</small>
| b
| d
|
| ɣ (x)
|
|-
!rowspan=2|[[Frikativ]]
!<small>[[sibilant]]</small>
|
| s̺ (z)
|
|
|
|-
!<small>nonsibilant</small>
| f (v)
| θ (ð)
|
|
| h
|-
!colspan=2| [[Approksimant]]
|
| l
| j
| w
|
|-
!colspan=2| [[Rotiske meadeklinker|Rotisk]]
|
| r
|
|
|
|}
Anteykeningen:
* De stemlouse frikativen {{IPA|/f/}}, {{IPA|/θ/}}, en {{IPA|/s/}} hebben dårnåst in intervokale posity stemhebbende allofonen ({{IPA|[v]}}, {{IPA|[ð]}}, en {{IPA|[z]}}). Disse verandering wördt up skrivt allinnig by {{IPA|[v]}} weaderegeaven (wördt eskreaven as ''ƀ'' of ''u''). De andere twey allofonen bleaven gelyk.
* Frikativen wördden an et woordende stemlous ([[endklankverskarping]]). In een latere periode van et oldsassisk, wördden ouk [[plosiv]]en an et woordende stemlous.
* De meyste meadeklinkers konden unheavig weasen an [[geminaty]]. Dat was vöäral et geval by {{IPA|/v/}} dat {{IPA|/bb/}} upleaverde, en by {{IPA|/ɣ/}} dat wårskynlik {{IPA|/ɡɡ/}} wördde. By {{IPA|/h/}} leidde et tot {{IPA|/xx/}}.
* De germaanske ''*h'' is behölden as {{IPA|[x]}} in disse positys, en geyt düs samen mid de stemlouse {{IPA|/ɣ/}}.
===Klinkers===
{| class="wikitable" style=text-align:center
|+Oldsassiske eynklanken
!rowspan=3|
!colspan=4| [[Vöärklinker]]
!colspan=2| [[Achterklinker]]
|-class=small
!colspan=2| [[Klinkerrunding|ungerunded]]
!colspan=4| [[Klinkerrunding|erunded]]
|-class=small
! [[Korte klinker|kort]]
! [[Lange klinker|lang]]
! kort
! lang
! kort
! lang
|-
! [[Eslöäten klinker|Eslöäten]]
| {{IPA|ɪ}}
| {{IPA|iː}}
| ({{IPA|ʏ}})
| ({{IPA|yː}})
| {{IPA|ʊ}}
| {{IPA|uː}}
|-
! [[Bynå-eslöäten klinker|Bynå-eslöäten]]
| ({{IPA|e}})
| {{IPA|eː}}
|
| ({{IPA|øː}})
|
| {{IPA|oː}}
|-
! [[Halv-oapen klinker|Halv-oapen]]
| {{IPA|ɛ}}
| {{IPA|ɛː}}
| ({{IPA|œ}})
| ({{IPA|œː}})
| {{IPA|ɔ}}
| {{IPA|ɔː}}
|-
! [[Bynå-oapen klinker|Bynå-oapen]]
| ({{IPA|æ}})
| ({{IPA|æː}})
|
|
|
|
|-
! [[Oapen klinker|Oapen]]
| {{IPA|ɑ}}
| {{IPA|ɑː}}
|
|
|
|
|}
Anteykeningen:
* Lange klinkers kwammen selden in unbeklemtoonde lettergreapen vöär en waren vöäral et resultaat van achtervoogsels of samenstellingen.
===Tweyklanken===
{| class="wikitable" style="text-align: center"
|+ Oldsassiske tweyklanken
!
! [[Vöärklinker]]
|-
! Verbreyded
| {{IPA|io}} ({{IPA|ia}} {{IPA|ie}})
|-
! Höygde-harmonisk
| colspan="2"| {{IPA|iu}}
|}
Anteykeningen:
* De versmalde tweyklanken {{IPA|/ei/}} en {{IPA|/ou/}} kummen in party teksten vöär (vöäral in [[Genesis]]), wårskynlik under invlööd van et [[Nederfrankisch|neaderfrankisk]] of et [[hougdüütsk]], wår et de oldsassiske untwikkelingen {{IPA|/ɛː/}} en {{IPA|/ɔː/}} vervangt (dee untstån binnen üüt de [[oergermaans|oorgermaanske]] {{IPA|/ai/}} en {{IPA|/au/}}).
* Ho et by de verbreydede tweyklanken krekt in mekare stikt is wat undüdelik in een antal teksten. Woorden dee mid ''io'' eskreaven wördden in de [[Heliand]], de üütvorigste skrivtelike bron van et oldsassisk, hadden in de meyste andere teksten vake de wisselform mid ''ia'' of selvs ''ie'', vöäral in latere teksten. De tweyklank güng üütendelik in sowat alle middelsassiske dialekten samen mid {{IPA|/eː/}}.
* Der waren ouk 'lange' tweyklanken, so as {{IPA|/oːu/}}, {{IPA|/aːu/}} en {{IPA|/eːu/}}. Se wördden lykewels behandeld as twey upeynvolgende lettergreapen van een lange klinker evolgd döär een korte klinker, neet as een süvere tweyklank.
== Vöärbealdtekste ==
Fragment üüt de [[Heliand]], wårin up een episke wyse de beginvarsen üüt et tweyde kapittel van et [[Evangelie noar Lukas|Evangely nå Lukas]] nåverteld wördt:
{|
Regel 33 ⟶ 218:
</poem>
|<poem>
Octavianus,
inheymske vorsten, hartogen dee oaveral
in
Wee argens anders verbleyv, most syn arvgood söken,
in de
</poem>
|}
==
<references />
{{Dialekt|wvel||Nysassiske Skryvwyse}}
[[Kategorie:Nedersaksies]]
| |||