Verskil tüsken versys van "Dichtkünst"

'''Dichtkünst''', '''dichten''' of '''dichterye''' (ouk mangs '''poesy''' andüded) is nen künstförm wårin as de ritmyk, struktuur en klank van ne språke bruked wördet üm beteakenis an eenen gevööl te geaven of ne gedachte oaver te draegen. EenEn stükken dichtkünst wördt eenen ''gedicht'' enöömd, de makers dervan nen ''dichter'' of ''dichteresse''.

Makers van dichterye wendet eenen antal vaste förme en gebruken an üm verskillende uutleggen an wöörde med te geaven en üm lüde up et gemood te spöälen. Vakebrukede stylfiguren sint [[rym]], [[onomatopee|onomatopeen]] en [[ritme]], wårmed as eenen gedicht ne [[muziek|musikale]], [[zangkeunst|sängerige]], ''preykerige'' of ''töyvelachtige'' uutwarking kan krygen. Döär bewüste dübbelsinnigheid, symbolen, [[irony]] en andere stylistiske elementen kan eenen gedicht vake up meyrdere wysen begreapen worden. Ouk döär gebruuk van [[metafoor|metaforen]], [[vergelyking]]en en [[metonymy]] wordet mangs bealden an mekander koppeld dee anders nooit samen solden gån. Dårmed unsteyt ne upeynstapeling van beteakenissen en untståt unverwachtse verbanden. Vöär de samenhang kan nen dichter der vöär kesen üm binnen syn gedicht, wat uut meyrdere kupletten bestån kan, deselvde struktuur an te holden.

Wat lüde under dichtkünst verståt hangt af van de kultuur en de språke wårin as et emaked wördt. Binnen de traditionäle westerske dichtkünst is et gebrukelik dat gedichten een strak afemeaten [[rymskema]] volget en eenen regelmåtig [[metrum]]. Wat moderne dichters sint dår klår med en gåt dår jüüst teagenin, med vryere förme. Döär de nauere wearldwyde verbündenheid seyt de intreade van et [[internet]] wördt der vöäle meyr hen en weader eleynd tüsken kulturen. By vöärbeald de [[haiku (dichtvörm)|haiku]] uut [[Japan]] is de lätste jåren ouk in de westerse wearld populäär.

Wellicht de bekendste förm van dichten binnen westerske tradity is et gebruuk van wöörde en klanken dee min of meyr etselvde klinket: rymen. Vake bouwt nen dichter dee up vöärspelbåre steades in ne sinne in; in vöäle traditionäle förme an et ende. De readen hyrvöär is dat et ten eyrste meyr höyrbåre samenhang geavt en ten tweyde makkeliker te untholden is. De meystbrukede förm is vulleydige rym, byvöärbeald de wöörde ''lippe'' en ''stippe''. By rym kan der skounwal ouk vöär köäsen worden üm wöörde med denselvden klank te låten beginnen ([[alliteraty]], by vöärbeald ''lippe'' en ''lös'') of enkel med deselvde vokaal ([[assonanty]], by vöärbeald ''lippe'' en ''viske''). Rymen kan in wat språken makkeliker as in anderen, ümdat dee byvöärbeald so warket dat vokalen in de morfology van wöörde oavereyn müt kummen of döärdat se minder vokalen of konsonantklutens hebbet. De rymrykdom van ne språke bepålt vöär eenen flink deyl wat vöär ne ård dichtkünst der vöäle in vöärkumt.

By alliteraty (beginrym) wordet letters of klanken an et begin van twey of meyr upeynvolgende wöörde herhaald of kört nå mekander. In vroge germaanske dichterye wör dit vöäle bruked. Metrum en beginrym warren eenen unmisbår deyl van den upbouw van gedichten uut de vrog-germaanske tyd. Den tohöyrder kunde an et verloup van ne sinne al höyren dat der ne alliteraty an sat te kummen. Beginrym kümt good van pas in språken wår as rymstrukturen minder untwikkeld sint.

De wysen üm ritme in eenen gedicht te krygen is in ydere språke en dichterlike tradity anders. Språken gebruket ritme vake up ne vaste wyse, döär aksenten, lettergreypen of [[mora]]s. In et Japans wordt vöäle mora's bruked. [[Latyn]], [[Kattelaans|katalaansk]], [[fraans|fransk]], [[leonees]]k, gallicisk en [[spaans]]k hebbet lettergreypen van allemål deselvde längde. [[Engels]]k, [[Duuts|düütsk]] en [[neadersassisk]] hebbet eenen vastliggend patroon vöär nådrük. Dårnöäst kan der med intonaty ouk ritme nåmaked worden. Wyders sint der noch tounspråken, so as [[chinees]]k en [[vietnamees]]k.

Et ritme van ne språke bepålt vöär eenen grout deyl wo as eenen gedicht klinkt. Vöär vöäle traditionäle dichtförme ligt dårümme vaste wovöäle lettergreypen ne sinne mag hebben. By metrisk ritme ligt nauköärig vaste wo as nådrük of lettergreypen in herhalende patronen ne sinne magt förmen.

Al disse vootsoorten wekket ne ård 'kadans', of se nu up sikselv ståt of in samengang med anderen. De jambe, by vöärbeald, is de meyst natuurlike förm van ritme in et neadersassisk en andere germaanske språken. Et sörget vöär eenen subtil mär stabil versritme. Döär te kyken når metrum kan et underliggende patroon in eenen vers düdelik worden. Toch gevt et niks gin informaty oaver variaty in klemtoun, tounhöygde en klinkerlängde.

In vöäle kulturen sint verskillende dichterlike förme untwikkeld. In meyr döärdachte dichtförme, sint et rymskema, metrum en andere elementen baseerd up vaste regels. Mangs sint disse regels fråi lös, so as by ne [[elegy]] (klaagsang) mär mangs ouk strak formaliseerd, so as by ne [[ghazal]] of [[villanelle]]. Hyrunder volget eenen paar dichtförme dee in vöäle språken vöärkommet.

Vanaf de latere [[Middeleywen]] is et [[sonnet]] eyne van de meyst vöärkommende dichtförme. Vanaf de [[13e eeuw|13. eywe]] was den standaardiseerd töt veerteen regels med eenen vast rymskema en logisken upbouw. Do as in de [[14e eeuw|14. eywe]] de [[Italiaanske Renaissance]] begün, had de skryver [[Petrarkus]] den förm noch wyder aneskarped. Syne sonnetten wörden in de 16. eywe oaversatted döär [[Thomas Wyatt (dichter)|Sir Thomas Wyatt]], den as der vöär sorgden at de sonnet in engelske kringe binnenköm.

EenEn traditioneel italiaansk of [[petrarkisk sonnet]] volget et rymskema ''ABBA, ABBA, CDECDE''. Toch is wat variaty möägelik, med name in et lätste ''sestet''. Dår komt ouk CDCDCD vöär. Et engelske of [[shakespearesonnet]] volget et rymskema ''ABAB, CDCD, EFEF, GG.'' Dårmed köm der eenen darde [[kwatryn]] (grup van veer regels), eenen afslutend [[kuplet]] en meyr möägelikheid üm af te wesselen med rym as in de italiaanske vöärloupers. Engelske sonnetten bruket meysttyds iambiske pentameter, terwyl as in de [[romaanske språken]] de ''elvlettergreyp'' of [[aleksandryne]] de meystbrukede is.

De meyste sonnetten maket meysttyds ne ''volta'', nen "drai". Hyr wördt eenen idee ümmedraid, ne vråge uut et vöärgånde beantwoorded (of introduceerd), of et underwarp wyder uutbreided. Dissen 'drai' hevt mangs de förm van nen 'mär'-uutspråke, wårmed et eyrdersegde teagenspröäken of vermoiliked wördet. De italianen hebbet den drai vake tüsken de tweyde kwatryne en et sestet, de engelsken meysttyds by anvang of afsluting van et lätste kuplet.

Toch köänet med den drai ouk genog andere saken bespröäken worden, so as politik ([[John Milton]], [[Percy Bysshe Shelley]], [[Claude McKay]]), godsdeenst ([[John Donne]], [[Gerard Manley Hopkins]]), oorlog ([[Wilfred Owen]], [[e.e. cummings]]), en geslacht en seksualiteit ([[Carol Ann Duffy]]). Wyders hebbet eenen paar postmodernistiske skryvers, so as [[Ted Berrigan]] en [[John Berryman]], de gangbåre förm van sonnetten uutedaagd. See skreaven mangs 'sonnetten' sunder rym, gin logisken upbouw of selvs mär de vaste veerteen regels.

De [[Limerick (dichtvorm)|limerick]] is eenen ård humoristisk gedicht wat besteyt uut vyv regels, dee et rymskema AA BB A volget. Traditionääl sint de A-regels neagen en de B-regels vyv lettergreypen lange. In meyr vryen förm magt et tüsken de söäven en teen lettergreapen weasen in de A-regels en vyv töt söäven in de B-regels. Wat wal vaste steyt is dat alle A-regels eavenvöäle lettergreypen müt hebben. In de eyrste regel kümt meysttyds nen plaatsnaam vöär. In de lätste regel kümt ne ård humoristiske untknouping of slotsumme.