Verskil tüsken versys van "Verlechting"

[[Ofbeelding:SebastiãoJoseph.png|thumb|right|upright|As höövdhöyvd van de portugeseportugeeske oawerheidoaverheid settesetten den [[Sebastião José de Carvalho e Melo, 1ste Markies van Pombal|Markies van Pombal]] stoarkestarke sociaal-ekonomyseekonomiske hervörmings döär, inspireerd döär et VerlichtingsdeankenVerlechtingsdenken]]

De '''VerlichtingVerlechting''' of '''eywe van de reade''' was ne kultureel-filosofiske denkrichting dee in Europa rund de 17. eywe begünde. Selv nådenken, kennis uutwesselen en weatenskap wörden as höyger good seen. Et was en weaderwoord up strak uplegde gelöyvsregels. In disse tyd begünden lüde wysbegeyrdeWysbegeyrde en wyderdenken wörden meyr waerd te vinden. De reyde wil blouts feiten kennen, wo verbörgen at dee ouk sint. De Verlichting wolde dårmed out gelyk weatenskap en kennisdeyling up en höyger plan krygen. VerlichtingslüdeVerlechtingslüde güngen et an teagen bygelöyv, misbruuk van recht in karke en ståt, miskenning van andersdenkenden en wolden wisse grundrechten vöär alle lüde.

Den oorsprung der van kan vünden worden in et denken van [[René Descartes]], den med syne uutspråke ''cogito ergo sum'' (ik denke, düs ik beståsin) de nådrük legden up nådenken vöär uselv. Ouk [[Baruch Spinoza]] spöäldenespöälden ne groute rulle.rul

In de [[Renaissance]] hadden de lüelüde vöäral keaken når de verholdingen tüsken god en de menske,. nuNu vünden se dat de natuur dårby neet genog bekeaken was. In de VerlichtingVerlechting hadden se vöäle interesse in de [[natuur]] en dan vöäral wolden se kyken of se der vaste regels in kunden untdekken.

Vöärin de 17. eywe warren VerlichtingsfilosofenVerlechtingsfilosofen vöäral druk med lüde wårm krygen vöär weatenskap, söken når kennis, wårheid, gelük en vulmaaktheid. In de tweede hälvde van de 18. eywe begünden se nå te denken oaver ekonomy, sociology, upvoodkünde, antropology en land- en volkerkünde.

==Måtskappeliken gruigroi döär de VerlichtingVerlechting==

De VerlichtingVerlechting geldt as eyne van de vöärnaamste beginselen under de wyse wårup as de westerske wearld samenleavt. In dee tyd bolterden et et algemeyne denken oaver [[geleuf|gelöyv]], [[filesefie|filosofy]], [[kunst]], [[weatenskap]] en [[politik]] kats te ünstersteböäventen. In dee tyd selv saggen de lüde De VerlichtingVerlechting neet as afbakend tydperk, mär as måtskappeliken gang dee et nåleaven waerd was. Döär de VerlichtingVerlechting kunde de samenleaving döärgroien når meyr eygen untwikkeling vöär en menske selv, lyke rechten en achtig vöär vrouwlüde, karke en ståt uut mekander en nen meyr wearldwyden blik. In de VerlichtingVerlechting untstünd et idee at alleman lyk is, dat lüde lyke rechten hebbet en börgerrechten, mär ouk 'vrydenken', klassik [[liberalisme]], [[socialisme]] en [[anarchisme]].