Wikipedia

Verskil tüsken versys van "Karel Diederik Schönfeld Wichers"

Geskydenisse interaktiv döärsöken
← vöärige wysiging
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
VisueelWikitekst
Holder (Oaverleg | bydragen)
181 bewerkingen
Geen bewerkingssamenvatting
K sp
 
Regel 1:
{{Etelazie}}[[Ofbeelding:Koarel.jpg|thumb|right|Karel van 'n Notåris]]
'''Karel Diederik Schönfeld Wichers''' ([[Naarden]], [[1901]] - [[Riesn|Ryssen]], [[1993]]), better bekend under syne [[Tweantse Skeeldnaamns|skeldnamen]] '''Kårel/Karel van 'n Notåris''' was kandidåt-notåris, mär in Ryssen en ümstreaken vöäral bekend as skryver van et eyrste vulleydige wöördebook van et [[riessens|ryssensk]]e dialekt (1959) en de twentsk-neaderlandske en neaderlandsk-twentske wöördeböke (1979). Hee was nen bröyrbröder van [[Belcampo|Herman Schönfeld-Wichers]], ouk nen bekenden skryver.
 
Döär dat hee sik afsünderden in et wold rund Ryssen, is der verholdingswys weinig oaver ümem bekend.
 
==Leyven==
Schönfeld-Wichers har in [[Amsterdam]] eleyrd vöär advokåt (Meyster in de Rechten), en vöär notåris in [[n Heeg|Den Haag]]. Et verhaal wil dat hee up den dag van syne officielle anstelling köys vöär een vry leaven, under et motto "lever vryheid as geld". Hee tröäk sik terügge in 'n bos, wår as hee selv ne boomhütte bouwd har. Dat gebröäk hee as syn woanhuus. Syn bröder Herman bouweden later ouk een hüüsken in etselvde bos. Do as Herman nå [[Grunnen (stad)|Grönningen]] verhüseden, verwesselden Karel syne hütte vöär den van Herman.
 
"Menear Karel", so as ryssenders ümem nöymedennöömden, höld van de anweasigheid van anderen, mär nit üm selv in de belangstelling te stån. Hee organiseerden regelmåtig musikåvenden, wår hee dan selv med synen [[trekzak|trekkebüdel]] verskes medspöllen deyd en underwyl de domålige jögendjöägend uuthöyredenuuthöyrden oaver de ryssender språke.
 
Van ne olde [[Renault]]-vrachtwage makeden hee de allereyrste ''camper'', den as hee de ''Kueklkoare'' (köykelkåre) döypeden. Dårmed tröyktröäk hee reygelmåtig med künnigheid (meysttyds junge lüde) döär [[Europa (continent)|Europa]] (u.a. med [[Harm oet Riessen|Harm uut Ryssen]]). Geld verdeenden se dan döär seisoonswark te doon, so as byvöärbeyldbyvöärbeald druven plükken by de wynburen in [[Fraankriek|Frankryk]]. Disse reisen beskreyvbeskreav hee in synen bündel ''Raejsbreewe oet de Kueklkoare'' (ReisbreyveReisbreve uut de Köykelkåre). Ne andere reise voredenvoorden ümem in [[1955]] når [[Sicilië|Sicilie]], wåroaver hee in [[1985]] et book ''Noar 't Vuerspiejige Aejlaand'' (Når et Vüürspyige Eiland) skreyvskreav.
 
De Köykelkåre is up ekochtupekocht döär een stel ryssenders dee as et ding uplappenupelapped wilthebbet. Se hebbet der ouk öäre [[slephutte|sleaphüttenvereynige]] når eneumdenöömd.<ref>F.G.W. Löwik (2003), ''De Twentse Beweging : strijd voor modersproake en eigenheid.'' Grönningn: Rieksuniversiteit Grönningn. [http://dissertations.ub.rug.nl/FILES/faculties/arts/2003/f.g.h.loewik/wieiswie.pdf 'Wie is wie?'] (pdf)</ref>
 
==Bekendheid==
De meyste bekendheid kreygkreag Schönfeld-Wichers med syn wöördebook van et ryssenske dialekt van vöär 1959, wårvöär hee syne eygene skryvwyse uutdachten. Disse skryvwyse was slim fonetisk, up [[Nederlaands|neaderlandsk]]en grundslag. SamenstelledeSamenestelde wöörde en "Neaderlandskeneaderlandske" wöörde löytlöät hee vort. Ouk was hee 'nden eyrsten vöärsitter van de lokale heymkündevereynige. Et wöördeböken was bedoold as 'instap vöär et ryssensk'.
 
Schönfeld-Wichers was een unmündig sekuur man. Nå völlevöäle upmarkingen en anwysingen van andere ryssenders skreyvskreav hee in 1970 noch een byvoogsel by et wöördeböken. Dat löytlöät hee uutgeaven in ''De Driemaandelijkse Bladen'' van et [[Nedersaksisch Instituut]] van de ryksuniversiteit Grönningen. In dat byvoogsel stünden noch völlevöäle mearmeyr wöörde en uutdrükkingen. Et böken is al jåren uutverkocht, mär wörd in 1996 in kleine antallen vannys edrükked üm te vyren dat de Stichting Oudheidkamer Riessen 45 jår bestünd. Et byvoogsel wör hyrby nit up enöämenupenöämen, mär beide sint nu online as [[pdf]] te krygen.
 
In [[1979]] köm hee med et uutgebreide ''Woordenboek Nederlands Twents'' wårin as hee syn nye byvoogsel van 1970 selv in verwarked har. Nöäst oaversettingen van wöörde gavven hee ouk uutgebreide kulturele beskryvingen. De nit-ryssenske twentske wöörde "verryssenskenverryssenskeden" hee, ümdat dat volgens ümem et oorsprunkelike twentsk was en de andere soorten ne "verkörte uutvoring"." Dåruut bleak syne starke gevöölsband med Ryssen en et ryssensk. Et geavt een good beyldbeald van (et) ryssensk, Ryssen(sk) en Twente in de vroge [[20e eeuw|20ste20. eywe]], mär en akademisk bookwark kan et dårdöär nit enöömd worden.
 
<blockquote>"''...Maar bij de bovenbedoelde verkorting gaat het om iets heel anders, namelijk het weglaten van "e"-s die juist wél betekenis hebben in het woord. Het zijn, grammatikaal geordend, de volgende:''</blockquote>
Regel 25:
# <blockquote>''De "-e" aan het eind van vrouwelijke naamwoorden, passende bij het lidwoord "de" er vóór, of "ne" ofwel een bijvoeglijk naamwoord. Behalve dat het aardig klinkt, wordt de eindmedeklinker erdoor verduidelijkt, die anders bij vlug of binnensmonds praten moeilijk verstaanbaar kan worden, bv: zonne leeve vrouwe; wolle; henne, komme.''</blockquote>
 
<blockquote>''[...]''"<ref>Schönfeld Wichers, Mr. K.D. Woordenboek Nederlands Twents. Hengelo: Uitgeverij Broekhuis. p.13</ref></blockquote>Wat ryssenders proberet al jåren een standbeyldstandbeald vöär Schönfeld-Wichers in Ryssen te krygen, mär dår wil de gemeente noch nit an. As klein protest steyt dårümme syne foto in de nye uutgave van et ryssenske wöördeböken.
 
==Skryvwyse==
Karel bedachten syne eygene skryvwyse, üm dat den vöär et (ryssensk) twentsk noch neet bestünd. Hee hanteredenhanteerden as basis et hollandsk vöär de klank-letterverbindingen, mär wydters was de skryvwyse slim up klank erichted. Toch was Schönfeld-Wichers nit künnig med et [[Internasjonaal Klaankenskrift|Internationale Klankenskrivt]]. Hee höld der reakening med dat syne leysersleasers meysttyds verholdingswys mär kört når skole güngen en enkel een beaten hollandsk harren leyren leysenleasen en skryven. Dår probereden hee by an te sluten. In syn ''Woordenboek Rijssens Dialect'' deyddeade hee in et ''Voorwoord'' by yderen afsünderliken klank nenen uutleg.<blockquote>''Bij de spelling heb ik mij een tweeledig doel gesteld, namelijk de woorden goed weergeven, zoals ze werkelijk uitgesproken worden en een eenvoudig geheel van regels te volgen, met vermijding van tekens, die niet beslist nodig waren. (...)''
 
<blockquote>''Bij de spelling heb ik mij een tweeledig doel gesteld, namelijk de woorden goed weergeven, zoals ze werkelijk uitgesproken worden en een eenvoudig geheel van regels te volgen, met vermijding van tekens, die niet beslist nodig waren. (...)''
''Een in het Rijssens veel voorkomende klank is die van het Engelse "but" of het Duitse "Köpfe" als ze kort, en van het Franse "soeur" of het Engelse "world" als ze lang is. Door dialectschrijvers wordt voor de korte meestal het Duitse teken "ö" gebruikt, Maar verschillende overwegingen hebben mij er toe gebracht dat niet te doen. Deze klank is namelijk geen variatie van de "o", maar van de "u"; tussen haar en "u" van bv. "put" bestaat een soortgelijke betrekking als tussen de "o" van "los" en die van "dof". Daarom gaf ik de voorkeur aan het teken: "ù". De lange klank kan dan volgens de algemene regel (achtervoeging van een "e") weergegeven worden door "ùe", terwijl men bij het Duitse teken dan zou moeten komen tot "öe", dat onduidelijk is en aan de "oe" of aan "ooee" doet denken. Ook is bij het schrijven het zetten van een ' eenvoudiger dan van ".''</blockquote>Koarel skreav as vöärbeyld ''wöörde'' as ''wùere''. Üm leysers te låten wennen an syne styl, skreav hee achterin et wöördebook een kört verhaal, vulledig in dee spelling. {{Dia|Paragraaf 1:<br>''Teegn de tied dat uern keal dr zoowat wier kon wean oet t venne, lear Gediene zik in n blootn hemdrok, n boontn dook umme en t kaapjen op, ouwr de oondrduure. Dat zo'j ook vuur de wille doon op zonnen moojn zomroawnd; dan is dr leawndigaejd genog achtr de groote eekne bueme langs de Hoar. Ze keek de kaante van n Lechnboarg op, mer nog ginnen keal. wal kùm doar Mans met peard en huejwaage tusken de bueme duur en hùel skuuns op t hoes an dat an dezelde kaante lear as t ùere.'' (...)}}▼
 
▲''Een in het Rijssens veel voorkomende klank is die van het Engelse "but" of het Duitse "Köpfe" als ze kort, en van het Franse "soeur" of het Engelse "world" als ze lang is. Door dialectschrijvers wordt voor de korte meestal het Duitse teken "ö" gebruikt, Maar verschillende overwegingen hebben mij er toe gebracht dat niet te doen. Deze klank is namelijk geen variatie van de "o", maar van de "u"; tussen haar en "u" van bv. "put" bestaat een soortgelijke betrekking als tussen de "o" van "los" en die van "dof". Daarom gaf ik de voorkeur aan het teken: "ù". De lange klank kan dan volgens de algemene regel (achtervoeging van een "e") weergegeven worden door "ùe", terwijl men bij het Duitse teken dan zou moeten komen tot "öe", dat onduidelijk is en aan de "oe" of aan "ooee" doet denken. Ook is bij het schrijven het zetten van een ' eenvoudiger dan van ".''</blockquote>Koarel skreav as vöärbeyld ''wöörde'' as ''wùere''. Üm leysers te låten wennen an syne styl, skreav hee achterin et wöördebook een kört verhaal, vulledig in dee spelling. {{Dia|Paragraaf 1:<br>''Teegn de tied dat uern keal dr zoowat wier kon wean oet t venne, lear Gediene zik in n blootn hemdrok, n boontn dook umme en t kaapjen op, ouwr de oondrduure. Dat zo'j ook vuur de wille doon op zonnen moojn zomroawnd; dan is dr leawndigaejd genog achtr de groote eekne bueme langs de Hoar. Ze keek de kaante van n Lechnboarg op, mer nog ginnen keal. wal kùm doar Mans met peard en huejwaage tusken de bueme duur en hùel skuuns op t hoes an dat an dezelde kaante lear as t ùere.'' (...)}}
 
Koarel skreav as vöärbeald ''wöörde'' as ''wùere''. Üm leysers te låten wennen an synen styl, skreav hee achterin et wöördebook een kört verhaal, vulledig in dee spelling.
Een ander kenmark is et radikaal vortlåten van den stummen -e, selvs vöär -r en -l. In boavenstånd stükken ståt byvöärbeyld de wöörde ''oondrduure'' (underdöäre), zomroawnd (sommeroavend) en ''achtr'' (achter).▼
 
{{Dia|Paragraaf 1:<br>''Teegn de tied dat uern keal dr zoowat wier kon wean oet t venne, lear Gediene zik in n blootn hemdrok, n boontn dook umme en t kaapjen op, ouwr de oondrduure. Dat zo'j ook vuur de wille doon op zonnen moojn zomroawnd; dan is dr leawndigaejd genog achtr de groote eekne bueme langs de Hoar. Ze keek de kaante van n Lechnboarg op, mer nog ginnen keal. wal kùm doar Mans met peard en huejwaage tusken de bueme duur en hùel skuuns op t hoes an dat an dezelde kaante lear as t ùere.'' (...)}}
 
 
▲Een ander kenmark is et radikaal vortlåtenvordlåten van den stummen -e, selvs vöär -r en -l. In boavenstånd stükken ståt byvöärbeyldbyvöärbeald de wöörde ''oondrduure'' (underdöäre), zomroawnd (sommeroavend) en ''achtr'' (achter).
 
=== Uutwarking ===
[[Ofbeelding:De Weawer.jpg|thumb|232x232px|''De Weawr''. Vöärbeyld van wandversyrige med Karel syne skryvwyse.|alt=]]
 
Schönfeld-Wichers was den eyrsten den as syne ryssenske skryverye officieel uutgavven. En ümdat hee een heyl antal junge gäste begeleiden dee as later in Ryssen en vöär de språke invloodryke lüde wörden, so as [[Harm Agteresch]] en [[Gerrit Kraa]], kreygkreag syne skryvwyse al gau voot an deden grund. Der was oukja nit wat anders. Syne skryvwyse wördt töt up den dag van vandage noch ebruked in officiele naams so as de [[slephutte|sleaphüttenvereynige]] ''De Kueklkoare,'' postseygelversamelgruup ''<nowiki/>'n Poszeagl,'' de meyste [[Tweantse skeeldnaamns|skealdnaams]] en geavelversyringen.
 
''<nowiki/>''
Regel 44 ⟶ 50:
==Mooi üm te weaten==
 
*Alle jåren in [[meert|maert]] düt de gemeynterådgemeynderåd van [[Riessen-Hoolten|Ryssen-Holten]] vergaderen in et neadersassisk. Et rådslid wat et "mööyste" plat düt, krigt den ''Karel van 'n Notåris WesselbekerWesselbeaker''.
*In 2019 wör syn wöördebook neaderlandsk-twentsk van 1979 vannys uutgeaven.
 
Regel 56 ⟶ 62:
 
==Bekyket ouk==
*[[Belcampo]] (Herman Dietrich Schönfeld-Wichers, Karel synsynen bröder)
 
{{Bron|<references/>}}
Van "https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Karel_Diederik_Schönfeld_Wichers"