Verskil tüsken versys van "Oostfreisk Nederduutsk"

Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
Grönneger 1 (Oaverleg | bydragen)
Geen bewerkingssamenvatting
Van Duutse
Regel 1:
[[Ofbeelding:LocatieOostfries.png|right]]
[[Ofbeelding:Oostfreesk NDR.OGG|right|thumb|Biespeul van dat Reiderlanner Plat]]
'''Oostfreisk Nederduutsk''' (ok: ''Oostfreisk plat'') is n [[dialekt]] oet de [[Nedersaksisch|Nedersakiske]] toal en heurt tou d'[[Friso-Saksisch]]. d'Oostfreisk word tegenwordeg proot in d'[[Duutslaand|Duutse]] [[Oostfraislaand|Oostfreisland]].
 
Dat '''Oostfreisk Nederduutsk''' of ''Oostfreisk Plat'' is de [[Nedersaksisch|Nederduutse]] volkssprouk in [[Oostfreisland]]. Oostfreisland heurt tou de Regiounen, in dij dat Nederduutske nog n relatief staarke stellen het. Oenner de invloed van dat [[Hoogduuts]]ke is vandoug n ruckgang van de sproukkompetens bie de joengluu tou zein. De term ''Oostfreisk'' oemvat in dat algemein sprouchbroeken vandoug meist op dat Oostfreiske Plat oen allend nog zelden op de in Oostfreisland oetstörvene [[Oostlaauwers Frais|Ostfreiske Sprouk]], dij allend nog boeten Oostfreisland in dat [[Seelterland]] van zikkoem 2.000 luu prout word.
d'Het in de loate [[middeleeuwn|middelolder]] de vrougere [[Fries|Freiske]] toal vun Oostfreisland verdreiven tou d'[[Selterlaand|zuden]]. d'Oostfreisk plat unnerschied zuk skeun in veil aigenskuppen tou d'andere Nederduutske dialekten, dei in [[Duutsland]] proot worden.
 
== Klassifikotion ==
Dit unnerskeid is tou danken an d'starke invloud dei d'Freiske substroat up d'dialekt hat het. Ook d'[[Nederlaands|Nederlendisk]] un d'[[Frans|Fransozisk]] haben in de tied van d'[[Keunenkriek Hollaand|Keunegriek Holland]], n groute invloud hat op d'Oostfreisk. In dizze tied heurde Oostfreisland bie d'Keunegriek Holland (Nederland), dat op zukzulf weder bie Frankriek tou heurde.
Dat Oostfreiske Plat heurt tou de [[Nedersaksisch|Nedersassiske]] tak von dat Nederduutske. Dat is anners gein "oldsassiske" mondoard, soenern ontstond eerst van oem un bie 1400 ôf aan op dat Freiske substrout. Dat is liek as dat [[Sleeswieks]]ke oen dat soumde [[Oost Leegsaksisch|Oostnederduutske]] n "Kolonioaldialekt". Dat Oostfreiske Platt word binnen dat Westnederduutske in de regel bie dat [[Noord Leegsaksisch|Noordnedersassiske]] rekend. Sumtieds word dat as apaarte groep sein.
 
In de [[Middelnederduuts]]ke tied gaf dat n dialektsoumeln tusken dat Oostfreiske oen dat Ollenbörgske dij veur n skriefsprouk zörgde. [[Agathe Lasch]] ordent 1914 dat Oostfreiske Middelnederduutsk mit dat Ollenbörgske as ''Ostfriesisch-Oldenburgische'' skriftsprouk in. Robert Peters doar entegen vat 1984 dat ''Groningisch-Ostfriesische'' tou ein middelnederduutske skriftdialekt tousoammen.
d'Oostfreisk steit d'[[Emslendisk]], d'[[Ollenborgisk]] un veur allem d'[[Grunnegs]], mit dem t d'[[Fries|Freisk]] substroat gemein het. De varieteten vun Grunnen un Oostfreisland kinnen as ein dialektgebied zein worden.
 
In bezöndere de ollere Nederlandske literatoer kent de term ''Friso-Saksisch'' veur Nederduutske dialekten op dat Freiske substrout, onner dij dat Oostfreisk Plat klassifiseert wör. Doar bie wörden in bezöndere de westelke Oostfreiske dialekten heveg mit de Grönnegske dialekten tou dat ''Grönnegs-Oostfreisk'' tousoamenvat.
 
=== Aangrenzende dialekten ===
De omliggende nedersassiske dialekten dij dat Oostfreisk noa stoun: in dat oosten geit dat Oostfreiske in dat [[Oldenbörgs|Jeverlandsk oen Noordollenbörgske]] over via dat [[Harlingerlandsk]], in dat westen steit dat Grönnegske, trots de tounemende infloeden van de daksprouken Nederlandsk oen Duutsk, nog zeer dicht bie. Mit de meiste Grönnegske oen Noordollenbörgske outsdialekten het dat ook dat [[Freeske taaln|Freiske]] Substrout gemein.
 
In dat zuden oen zuudoosten worden de verwandte dialekten van dat Eemselandske, Hummlingske oen zuudollenbörgske prout. Dizze hebben gein Freiske substrout oen hebben doaroem meer [[Westfeels|westfeelske]] merkmoulen. Doartou het de staarke konfessioonsgrens tusken dat protestantiske Oostfreisland und dat katoliske [[Emsland|Eemse-]] oen [[Oldenbörger Muunsterlaand|Muunsterland]] laange tied dat kontakt tusken de dialekten tegenhollen.
 
== Geschiednis ==
De oorsprunkelke volkssprouk tusken [[Laauwers]] oen [[Wezer]] was de [[Oostlaauwers Frais|Oostfreiske sprouk]]. Dizze wör in Oostfreisland van oem un bie 1400 deur dat [[Middelnederduuts]]ke omwisseld, ouver beinvloedde de "neie" sprouk ok. Dat in Ostfreisland in bruken kommende Middelnederduutsk volgde neit allend de Freiske [[Substroat (toalkunde)|substrout]] ouver ok n konservotieve lösse nederduutske woordskat op, dij zuk in annere dialekten neit behollen het. Dat oenerscheid tou de oemliggende nederduutske dialekten berusten tou n deil tou vandoug tou op de scheiden ontwikkeln van de beide dialekten. Ook sporen van dat deilen van Eemse- oen Wezerfreiske varianten van dat Oldoostfreiske vinden zuk tou vandoug aan tou in Oostfreiske Plat terug.
 
Doarbie kwemen invloeden oet dat [[Nederlaands|Nederlandsk]] oen doarmit ok dat [[Fraans|Fransooske]], dij kommen deur de touheuregkeit tou dat Napoleoniske [[Keunegriek Holland]]. Nederlaandsk was in bezöndere in dat kalvinistisken Reiderland wied zet oen as kaarkensprouk tou in de 19. Joarhoenert tou in broeken. Dit wör verstaarkt deur luu dij oet Grönnen noar Oostfreisland wonen kwemen oen annersroem.
 
== Dialekten ==
Dat Oostfreiske Plat kent toulrieke outsdialekten, dij veural deur n verannerde oetsprouk oen oenerskeid in de woordskat van einanner ôfwieken. Doarbie vinden zuk twei hooftgroepen. De lutjedere groep word Harlingerlandsk nuimt oen vindt zuk in dat oosten, in zikkoem de [[Landkreis Witmond]] van vandoug. Dizze dialekten stoun bereits de oostelke Noordnedersassiske mondoarden noaher oen goun flöiend in dat Jeverlandsk oen Noordollenbörgsk over. De westelke dialekten zetten zuk doar entegen staarker van dat Ollenbörgske ôf. Dizze dialekten, veural dat [[Reiderlandsk]] oen dat [[Borkum]]ersk, stoun bereits dat [[Grunnegs|Grönnegsk]] zeer noa.
 
Ein noar boeten tou opvallend oenerskeid tusken dat Harlinger Plat oen de overigen Oostfreiske dialekten is dat woord veur dat Hoogduutske ''sprechen/reden'': de Harlingerlander ''snacken'' liek wie de meiste annere dialektspreker tusken Ollenbörg oen Sleeswiek, ouver de annere Oostfreisen ''prouten'' (nederlandsk ''praten''). De sproukgrens van dizze beide groepen ligt oengeveer liek aan de woar grens tusken dat Eemsefreiske oen Wezerfreiske in de olle Oostfreiske sprouk lag.
 
In ein aarbeit van de sproukwetenschoepsleer van [[Marron Curtis Fort]] noar de nedersassiske oen seelterfreiske dialekten tusken Laauwers oen Wezer wörden de volgende outsdialekten oenerzöcht:
 
Insel [[Borkum]], [[Boenen]] in dat [[Reiderland]], [[Auwerk]], insel [[Balterm]], [[Witmond]] in dat [[Harlingerland]] oen [[Raauderveen]]. Hieroet kin man de volgende dialekten hollen:
 
*[[Reiderlansk]]
*[[Moormerlandsk]]
*[[Auwerkerlandsk]]
*[[Kroemhörnsk]]
*[[Borkumsk]]
*[[Insel Oostfreisk]]
*[[Harlingerlandsk]]
 
== Merkmoulen ==
Dat Oostfreiske Plat oenerskeidt zuk in n riege van merkmoulen van dat Noordnedersassiske, zo as dat in dat oosten bit Sleeswiek prout wordt. Liek wie in de [[Nederlaands|Nederlandske sprouk]] oen in de [[Alemannisch|Alemanniske dialekten]] wordt heveg van lutjevörm broeken moukt. Dat wordt moukt mit de suffiks ''-je'' of ''-tje'' oen ''-ke'', biespeulswies ''voutjes'', ''[[kloentje]]'', ''luuntje'', ''tuutje''. In Grönnegsk geft dat dezölfde woorden: ''voutjes'' , ''kloetje'', ''luntje'', ''tuutje''.
 
De lutjevörm komt ook veel bie de [[Grunnegs-Oostfraise veurnoamen|Oostfreiske veurnoumen]] veur un moukt n mannelke noum wieflek, tou n biespeul Jouke (m) wordt Joukje (w).
 
== Woordskat ==
 
Ok in de woordskat gift dat oenerscheiden tou dat standardduutsk, n rieg van woorden het zien noaste overzetten in dat Nederlandsk of Engelsk.
 
'''Biespeul'''
{| border=1 class="prettytable"
!Oostfreisk
!Grönnegsk
!Noordnedersassisk
!Nederlaandsk
!Westlaauwersk Freisk
!Englisk
!Hoogduutsk
|-
|heur
|heur
|ehr
|haar
|har
|her
|ihr
|-
|mooi
|mooi, schier
|scheun
|mooi, schoon
|moai, skoan
|beautiful, nice, fine
|schön
|-
|gebeurn
|gebeurn
|passeern
|gebeuren
|barre
|to happen
|geschehen
|-
|proten
|proaten
|snakken
|praten
|praten
|to talk, to prate
|sprechen
|-
|neit
|nait
|nich
|niet
|neat
|not
|nicht
|-
|was
|was
|wer
|wat
|wie
|where
|war
|}
 
Boetendat geft dat ook begrippen dij zuk van dat Duuts op n annere meneier ontwikkeld hebben oen doarmit dat Nederlandsk of Englisk noa stoun. n Biespeul:
 
{| border=1 class="prettytable"
!Oostfreisk
!Grönnegsk
!Nederlandsk
!Westlaauwers Freisk
!Englisk
!Duutsk
|-
|klok
|klok
|klok
|klok
|clock (Bedeutung: Uhr)
|dagegen Glocke
|-
|'t is klok tein
|t is tien uur
|het is tien uur
|it is tsien oere
|it is ten o' clock
|es ist zehn Uhr
|-
|uur
|uur
|uur
|oere
|hour
|Stunde
|-
|n karteier uur
|n kertaaier/vörrel
|een kwartier
|in kertier
|a quarter of an hour
|eine Viertelstunde
|}
 
n Verlieken van dat Nederduutske Oostfreisk mit dat lest overlevende dialekt van de Oostfreiske sprouk, dat Seelterfreisk, verdudelkt de oenerskeidelke ontwikkelen op de klanken sunt de sprouken wizzen van Freisk noar Nederduutsk, ouver ook overeinkomsten in de woordskat.
 
{| border=1 class="prettytable"
|-
|'''Oostfreisk Plat'''||''week''||''Fack''||''Land''||''hören''||''söken''||''Für''
|''slecht''||''Dag''||''Kark''||''denken''||''breien''
|-
|'''Seelterfreisk'''||''w'''oo'''k''||''F'''ä'''k''||''L'''ou'''nd''||''h'''ee'''re''||''s'''äi'''ke''
|''F'''juu'''r''||''sl'''ju'''cht''||''Da'''i'''''||'''''Sää'''rke''||'''''t'''oank'''e'''''||''braid'''je'''''
|}
 
De Oostfreiske standoardgrout, dij zien ôfkomst heil neit kloar is, luudt ''[[Nedersaksische begroetingsvörms|Moin]]'' oen wordt op elk moment van de gad broekt. Van Oostfreisland oet het er zuk vandoug in dat heile Platduutske sproakroeum oen dat zudelke deil van Deenmaark oetbreiden, ende van de [[20e eeuw|20. Joarhoenert]] greip er ok noar zuden over. "Moin" is neit, zo as vouk aannomen wordt, n ôfkörten van "guten Morgen", zo as dat scheun in dat Luxembörgske is. Woarschienlek is sien ontstoan oet dat platduutske "moien dag" veur dat Hoogduutske "Guten Tag".
 
==Skriefwies==
Schreven wordt Oostfreisk Plat, in dij n beachtelke regionoale literatoer besteit, overwegend in de "Schrievwies Oostfreeske Landskupp", ein aan de Lindow-ske orthographieregels orienteerde schriefwies. Dizze is van de [[Oostfreeske Landschoep]] ontwikkelt worden. Zie stelt n dialektovergriepende kompromisskrieven doar oen wordt as "offitsjelle skriefwies" brukt.
 
Doarnoust geft dat, oet ein privoate initiotief, sunt oem oen bie 1975 ein alternatieve skriefwies, die zuk staarker aan de waarkelke oetsprouk van dat Oostfreisk orienteert oen veur elke klank n skriefvörm het. Dit system het anners weineg verbreiden, wiel dat velliecht veur veel luu tou stoer is oen tou wied van de skriefwies van de daksprouk, Duutsk, ôf ligt.
 
== De Oostfreisen oen heur sprouk ==
De hollen van de [[Oostfreizen]] tegenover heur sprouk is gelegentlich etwas zwiespältig. Dat geft immer fasen in dij dat plat meer of minder aksepteerd of populeer was. Dit luipt vouk paralel mit politiske perioden.
 
Dat Oostfreiske plat wordt einerzieds verbonden mit n sozioale statoes, ouver annerzieds veur identiteitsstiftende faktor veur de Freizen. Dizze faktor zörgt veur n einheidsgevuil, woardeur zie zuk in heur sprouk van dat Eemselandske oen Ollenbörgske ôfzetten oenerskeiden willen.
 
{{dia|Skreven op Reiderlanner Plat in de Grönnegske skriefwies}}
 
==Literatur==
 
* Ahlsson, Lars-Erik: Studien zum ostfriesischen Mittelniederdeutsch, Uppsala 1964.
* Buurmann, Otto: "Hochdeutsch-plattdeutsches Wörterbuch. Auf der Grundlage ostfriesischer Mundart" in 12 Bänden, 1993 neu herausgegeben vom Verein "Oostfreeske Taal"
* Byl, Jürgen / Brückmann, Elke: "Ostfriesisches Wörterbuch - Plattdeutsch/Hochdeutsch", Verlag Schuster, Leer
* Doornkaat Koolman, Jan ten: Wörterbuch der ostfriesischen Sprache. 3 Bände (1879/1884), Reprint Wiesbaden 1968.
* Foerste, William: Der Einfluss des Niederländischen auf den Wortschatz der jüngeren niederdeutschen Mundarten Ostfrieslands (1938), Reprint Leer 1975.
* Hobbing, J.: Die Laute der Mundart von Greetsiel in Ostfriesland, Nienburg 1879.
* Isakson Biehl, E.: Norderneyer Protokolle. Beobachtungen zu einer niederdeutschen Mundart im Rückgang. Diss. Stockholm 1996.
* Janßen, Hans: Die Gliederung der Mundarten Ostfrieslands und der angrenzenden Gebiete (1937), Reprint Walluf 1973.
* Kruse, A.: Zur Lage des Plattdeutschen im nordwestlichen Ostfriesland. Ergebnisse einer Befragung von Schülerinnen und Schülern aus Emden und Umgebung. In: Quickborn 83 (1993) Heft 3, S. 64-83.
* Matras, Y. / Gertrud Reershemius. 2003. Low German (East Frisian dialect). München: Lincom.
* Remmers, Arend: Zum ostfriesischen Niederdeutsch. In: Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 117 (1994), S. 130-168; 118 (1995), S. 211-244; 119 (1996), S. 141-177.
* Remmers, Arend: Plattdeutsch in Ostfriesland - Die Mundart von Moormerland-Warsingsfehn, Leer 1997.
* Stürenburg, Cirk Heinrich: Ostfriesisches Wörterbuch (1857), Reprint Leer 1972.
* Vries,Gernot de: "Ostfriesisches Wörterbuch - Hochdeutsch/Plattdeutsch", Verlag Schuster, Leer
* Wiesenhann, Tjabe: Einführung in das ostfriesische Niederdeutsch, Reprint Leer 1977.
 
==Weblinks==
*http://www.oostfreeske-taal.de Ostfreeske Taal
*http://www.diesel-online.de Diesel - dat oostfreeske Bladdje, the trilingual East Frisian newspaper
*http://www.platt-in-action.de
*http://www.ostfriesischelandschaft.de
*http://www.lowlands-l.net/anniversary/ostfriesisch.php
 
Dur de invloud van d'[[Hoogduuts]] nimt d'antal sprekers vun d'Oostfreisk ôf. Zikkum 50% der Oostfreiske bevolkeren proot d'dialekt nog jedoags.
 
==Hìnwieze==