Örgel

t Örgel (van t Grieks: όργανον organon, "örgel, instrumeant, tuug") is n toetseninstrumeant van één of meardere toetsenrieges, dee't mangs met de haande, mangs met de veute, of beaide tegelieke wordt bespöld. t Örgel is beheurlik oold in de Europese klassieke muziek. t Wörd an enömmen det t ofstamt van de panflute. t Instrumeant keump oet de tied van Ctesebius van Alexandrië, den't de oetveending van de hydraulis wörd too eskrewen. Tegen t 8ste joarhoonderd raken t t oolde verbaand met gladiators kwiet, en köm t örgel heanig an in de westerse kristelike koarke terechte. Later wör t ook boeten de koarke umme n geleefd instrumeant.

Sunte Thomasörgel in Stroatsbörg

De hudige piepenörgels, ook wal koarkörgels eneumd, stamt of van n soort vroo piepenörgel, det weend duur örgelpiepen löt goan um geluud te maken. Vanof t 16de joarhoonderd gungen leu an t oetproberen met verskeaidene materialen vuur de piepen, dee't zorgen vuur n oeteenlopende wöarmte en deepte van t geluud. Disse piepen zeent oonderverdeeld in verskillende registers, dee't met verskeaidene örgelskoewen lös en dichte doan köant worden. De toetsen zeent nit geveulig, wat wil zeggen det ze aait nen eawen hartn toon teweeg brengt, wo hard of zachte a'j der ook op drukt. t Hef dus gin invlood op de dynamiek. In völle örgels zit ne treadplaanke (pedaal) woermet geluudsstoarkte veraanderd kan worden. Disse örgels bestoat in verskillende gröttes, van ongevear één kuub töt kabofn van verskeaidene verdepings hoge. Doarumme munn ze ter plekke bouwd worden, vake in koarken, synagoges, konsertgeböwwe en huze. Der bestoat ook kleaine örgels dee't te verplaatsen zeent. Der komt ook al mear hybride örgels, dee't beaide piepen en elektrise tonen hebt (det leste vake op de zwöardere bastonen, um ruumte en kösten oet te spoaren).

Der zeent ook örgels zoonder piepen, zo as t reedörgel of t harmonium. Dee gebroekt net as n trekzak of t moondörgel lochtstroom um vriestoande reedstreuke te loaten trillen.

Bie ellektriese örgels wörd t geluud ellektronies op ewekt duur één of meardere luudsprekkers. Vearder he'j nog mechanise örgels, zo as t dreeiörgel. Dee gebroekt n mechanisme det woarket duur pinnekes of beuke met geater te "leazen". Disse beuke wordt duur t örgel hen edreeid, woerbie n "örgelman" an n groot rad mut dreeien (rechtevoort wörd dit vake doan met n elektromotor). Duur disse pinnekes of geater wörd t mechanisme an of oet ezat, woerbie't de lochtstroom wörd oonderbrökken.

Zuud korp in de duomo di Milano. De geskiedenisse van dit grote örgel (non met ongevear 16.000 piepen) geet terugge töt 1395, en t wör vuurtdoerend an epast en oet ebreaidt töt 1986 t Hudige sniejwoark is oet t zesteende joarhoonderd

Örgelstukke

Duur de eeuwn hen zeent dr heel wat bekeande örgelstukke skreewn. Vuural Johann Sebastian Bach hef bekeande stukke skreewn. t Meest bekeandste örgelstuk is ook van um: Toccata en Fuga in D Mineur, mer ook zin "Kleaine" Fuga in G Mineur (BMV578) en Fuga in G Majeur "Gigue" (BMV4577). n Aander bekeand stuk is Léon Boëllmann zinne Toccata oet de Suite Gothique, wat bie örgelspöllers ene van de bekeandste en meest geleewde stukke is.

Dit stüksken is noch mär en knöpken. Wy nöydigt ou üm dissen knop te låten bloien.