Benul bi'j eulifaanten

   Dit artikel mut nog ummezet wonnen in wikistiel.

't Benul bi-j eulifaanten wördt eziene as ienene van 't heugsten bi-j dieren. Met 'n massa van 5 kg bint de harsens van eulifaanten groter as van elk aander laanddier. De harsens van de grootsten walvissn bint krap-an tweeë moal zwaoader as van eulifaanten, terwel heur liefzwoarte 20 moal heuger kan liggen.

'n Slim antal van de tiepiese gedragspatronen van eulifaanten wiest op benul zo groot as van walvissen en primaten: verdriet um 'n doden, leren, zörgen veur aanderluu's jonk, noaspöllen, kunst, spöllen, humor, noaberdunkt, 't gebruuk van warktugen, metlieden, zölfbenulwèèn, geheugen en mooglik taal.

vörme van d'harsens

De eulifaanten (Ofrikaansn en Aziatiesn) hebt 'n slim groten en arrig ekrönkelden neocortex, 'n aegenskap die ok maensen, apen en manks dolfienensoorten hebt. Wetenschappers ziet dit as 'n teken van heug benul. Der bint ok manks uutzunderings op dizze regel, zo as de miereneggels ok 'n slim ontwikkelde harsens hebt.

't Patroon van de windings op d' harsens is muiliker en hef meer windings as bi-j meansn, primaatn en roofdiern, maar minder muilik as dat van walvissn. Eulifaantn hebt ok 'n slim dikke cortex en hoewel de dichtigheid van de celln der leger is as bi'j meansn, hef he naor skatting eemvölle neuronen. Van eulifaantn wördt edach dat ze eem goed bint op 't oplössn van probleemn. Ze wörd vake op 'tzölfde benulheugte as walvissn eskat.

Leern

Eem as meansn mut eulifaantn bepaolde gedraagings leern tiedns heur greui. Ze bint nie in staot um enkel op heur instinkt te overleewn. 't Leerperses bi'j eulifaantn duurt zoo'n 10 jaor. 'n Meniere um benul te mettn is 't vergeliekn van de hassnsgrootte bi'j de geboorte met bi'j volwassn gewicht. Dit gef an hoevölle 'n soorte leert as he jonk is. De meeste zeugdiern hebt 90% van hun hassensgrootte al bi'j de geboorte. Bi'j meansn lig dit op 28%, bi'j tuumelaars op 42,5%, bi'j chimpansees op 54%. Bi'j eulifaantn lig dit op 35%. Dit betekknt dat eulifaantn nao de meansn 't meestn te leern hebt en dat heur gedrag veural deur leern bepaold wördt en minder deur instinkt. Zo leert oalders heur hoe ze mut ettn, hoe ze warktuungn mut heanigbaar en wat heur plaase is binnen muilike eulifaantngemienskap. De temporale kwabbn op de grote hassns, den instaot veur 't geheungn, bint völle groter das die van meansn. Dit verklaort de oale tarme "eulifaantngeheungn".

Aziatiese eulifaantn hebt 't grootstn volume an hassnschörs veur kognitieve verwarking van alle leevnde laanddiern. 't Volume oversteg dat van völle aapn. Heur kognitieve vermeungn umme warktuungn te maakn en te gebruukn zet heur voalngns studies op 'n geliekns heugte met de meansachtign.

Eulifaantn hebt ok 'n slim grote en stark ekrönkeldn hippocampus, groter as van meansn, primaatn of walvissn. Hi'j nemp 0,7% van 't van de sentrale structuren van de hassens in, wat bi'j meansn 0,5%, bi'j grampers 0,1% en bi'j tuumelaars 0,05% is. De hippocampus wördt elinkt an 't verwarkn van emoties en an geheungn. Mooglik verklaort dit werumme eulifaantn könt liedn an psychologiese flashbacks en an 't equivalent van posttraumatiese stresssteurnisn.

Sosjaal gedrag

Eulifaantnwiefies leeft met heur jonkn op de meest hechte gemienskappn van 't diernriek. Umdat eulifaantn zoo'n starke femiliebaand hebt, kan 'n femilie uutienevalln deur 't uut de tied komm van 'n femilielid (in 't biezunder de matriarch, de leidster van de femilie). Manksig slaagt groepn der nie in weder orde te skeppen in de orgenisatie. Van de jaorn 60 tut 90 van de twintigste eewe wörden op netuurgebiedn met völle eulifaantn manks heule femilies uut-ereuid op de jonke diern nao. Dinne wörden dan naor aandere plaasn over-ebrach umme daor tekörtn an eulifaanten op te vangn. Nie allinnig blekkn de overleevnde jonkn daordeur op-ezaodeld te wördn met psiechelogiese probleemn, ze blekkn 20 tut 30 jaor later nog sosjale gebrekkn te hemm deurdat ze 't benul van de oaldere groepsleedn nie kreengn.

Hieran verbunnen is 't tiepiese rouwgedrag bi'j eulifaantn. Bi'j de dood van íéne perbeert de aandern 't leevnsloosn femilielid vake op te tilln en te begraavn, waornao ze uurn achter mekare bi'j 't liek in de rondte in hangt. Ze verteunt 'n heuge intresse veur boddn van heur eangn soorte, zölfs van nie-verwaante eulifaantn wökkn al 'n zet eleedne uut de tied komm. Daorbi'j onderzuukt ze de boddn veurzichtigerwieze met heur slurf en voetn. Ze blieft der vake stillegies bi'j, maar maakt manks ok dreunnde geluudn en ze liekt zölfs te könn jankn en skreewn. Ze liekt de boddn van femilieleedn ok te willn begraavn op de stee waor as ze uut de tied komm, ok al bint de boddn deur beveurbeeld jacht gunder terechte-komm. Manks zölt zölfs eulifaantn wökkn heelmaole gien verwaantskap hebt de graavn van aandern bezuukn. Eulifaantn bint naös meansn en neanderthalers de ienige soorte waorvan 'n doednritteweel bekend is.

Van eulifaantn wördt ok edach dat ze slim naoberdunkt bint: ze hölpt zölfs eulifaantn van aandere femilies en zölfs tutaal aandere soortn, zoas 'n meanse, as dinne zeerte led. 't Is bekend dat eulifaantn meansn wök gewund bint bewaakt en dat ze diern wök in neud zit hölpt of spaort. Onderzuuk bi'j Aziatiese eulifaantn döt deankn dat ze markt dat soortgeneutn slecht-te-pas bint en heur perbeert te troostn. Op Ofrika bint ok gevalln bekend waorbi'j eulifaantn dode meansn begreuvn.

Dit muilike gedrag lek der op te wiezn dat eulifaantn gevuulns hebt. Ok 't feit dat ze asndere zeugdiern liekt te hölpn, zol te wijten könn ween an 'n soort sympathie en erkenning van geliekweerdige soortn, maar onderzuuk mut nog uutsluitsel geevn.

Zölfmedikatie

Eulifaantn gebruukt blaadern van 'n boome uut de ruwbladigenfamilie um 'n bevalling in te leiden. Kenianen gebruukt disse boome veur dezölfde gebeurn.

Speuln

Wilde Ofrikaanse eulifaantn wördn al vake ziene dat ze 'n spellegie doet. Ze liekt zichzölf en aandern te willn vermaakn. Der bint eulifaantn eziene die water opzoegt, heur slurf heuge in de luchte in hoald en dan 't water as 'n fontein rondte spuit.

Dit artikel is eskreaven in et sallandske dialekt van 't Vechtdal, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze.