Dzjengis Khan

Dzjengis Khan of Tsjingis Chaan (geboaren as Temüdjin, ± 1162 - 25. augustus 1227) was grundlegger un eyrsten Grouten Chaan (keiser) van et Mongoolske Ryk, et gröätste ryk in de geskydenisse nå synen doud. Hee brachten meyrere mongoolske volker by mekander un wör uuteröäpen töt de algemeyne heyrsker van de mongolen: de Dzjengis Chaan. Med de meyste stammen van Noordoust Asie under syn bewind begünde hee de mongoolske invallen. Sou wüst hee uutendelik groute deylen van Eurasie in to neamen. De mongoolske horden kümmen sou wyd up et westen an as Legnica in et westen van Polen en sou wyd når et süden as Gaza in Israel. Hee was selv by de veldtochten teagen de Qara Khitai, Khwarezmia, de westelike Xia en Jin-dynastien. Syne generaals oavervöllen underwyl et middeleywske Georgie, Cirkassie, Kyvske Rus en Volga-Bulgarye. Up et lätste van syn leaven beslöög et Mongoolske Ryk en grout deyl van Middenasie en et hüdigendaagse China.

13.-eywsk portret van Dzjengis Khan

Dat em allens sou good lükkeden med veröyveringen makeden van Dzjengis Khan eyne van de belangrykste veröyveraars van alle tyden. In vöäle lokale verhalen wördt der med angst en untsag oaver em eküerd. Geskeedkünnigen van nu un vroger meynet dat de mongoolske invallen souvöäle verwöösteden dat der in wat streaken håste gin volk meyr oaver was. Se skattet dat der tüsken de 4 un 60 miljoon uut de tyd kümmen; dan wal rechtstreyks van et vechten, dan wal van hunger of seekde nå de invallen. Van de andere kante wördt ouk emeynd dat in et Mongoolske Ryk ouk vöäle kunst, artistike ideen un technik verspreid wörden.

Nöäst syne militäre sukcessen wördt Dzjengis Khan epreysen üm syne invoring van mongoolsk recht, wat gelöyvsvryheid vöärskreav un belöyning når wark. Ouk voorden hee et uyguurske skrivt döär. Mongolen van vandage an den dag seet em as de grundlegger van Mongolie döärdat hee de verskillende rundtrekkende volker by mekander bracht. Döärdat hee ouk de Syderute vulleydig beheyrden, makeden hee uutwesseling tüsken Noordoust Asie, et islamitiske Süüdwest Asie un et kristelike Europa makkeliker. Dår wör de heyle wearldekonomy better van, un hülp der ouk by dat volk wyder leyrde kyken as et eygene dörpke.

Name un titels

Volgens et book De geheime geskedenisse van de mongolen kreag Dzjengis Khan syne geboardename, Temüjin (chinääsk: 鐵木眞; pinyin: Tiěmùzhēn), van et tatarenstamhöyvd Temüjin-üge, den syn vader net evüngen had. Et was deyl van de kultuur üm, as ymand underwörpen was, ouk synen name af to neamen un vord to geaven.

Dzjengis Khan, wat 'alheyrsker' bedüdt, is nen eyretitel. Et is ne upblåsing van den titel Khan, wat mongoolsk is vöär stamhöyvd. Van et vöärvoogsel Dzjengis wördt edacht dat et van et turkiske woord tengiz kümt. Dat bedüdt 'sey', wårmed as med den titel letterlik 'sey van nen heyrsker' emeynd wördt.

De skryvwyse van den name löt sik lastig vaste leggen. Engelske geskeedkünnigen gebruket noch wal es Chingis Khan of Chinggis Khan, in düütske skryvwysen is et vake Dschingis Khan. Dat sint allemål benöäderingen van et mongoolsk, wat in et cyrillisk eskreaven wördt: Чингис хаан. Dat wördt uutespröäken as [t͡ʃʰiŋɡɪs xaːŋ]: TSJYNG-gis chaang.

Leavensloup

Temüdjin had gode wörtelen: hee was den eyrsten söäne van Hoelun, de tweyde vrouwe van syn vader Jesügei. Den was stamhöyvd van de Bordjigin, en rundtrekkend volk in et hüdige Mongolie. Synen ådeliken achtergrund makeden et makkeliker vöär em üm belangryke lüde achter sik to krygen un de verskillende mongolenvolker to vereynigen.

Wanneyr Temüdjin geboaren wör is neet düdelik un brunnen spreaket mekander teagen. Arabiske skryvers segget 1155, chinääsken meynet 1162 un de tibetanen wyset up 1182. De chinääsken lyket et meyst gelyk to hebben a'j logisk når bekende geböärdenissen in syn leaven kyket: by geboarde in 1155 solde hee 72 eweasd hebben by nen veldslag teagen de Tanguten. Dat is vöäls to old. By geboarde in 1182 solde hee noch vöäls to jung eweasd hebben by nen anval van et merkitenvolk. In 1992 is de mongoolske kalender undersöcht. By terüggereakenen blikt et anneamenswaerd dat hee geboaren wör up 1. mei 1162.

Wår hee geboaren wör is ouk undüdelik. De meyste brunnen wyset up ne steade kortby den barg Burchan Chaldun un dan vöäral Delüün Boldog.

Junge jåren

Temüdjin groiden up med dree bröders (Qasar, Hachiun un Temüge), eyne süster (Temülen) en twey halvbröders (Behter un Belgutei). Et nomadenleaven was neet makkelik.

Do as he neagen was, gavven syn vader em vord üm to trouwen med syne tokumstige bruud Börte van de Khongirad-stam. Dår must he eyrst denen under et huusholden töt hee med 12 jår kunde trouwen. Underweg weaderümme küm syn vader ne tatarenstamme teagen, dee al lange teagenstanders van de mongolen warren. See nöydigden em uut üm med to eaten, sogenaamd uut gastvryheid, mär se deaden em wat döär et eaten un hee löät et leaven. Do as Temüdjin dat höyrden meldden hee sik subit by syne olde stamme üm stamhöyvd to worden, mär dee wolden der niks van weaten. Se smeyten em en syne verwanten uut de beskarming van de stamme.

De jåren dårup leavden et gesin in armood. Se atten vöärnamelik wilde vrüchten, ossenkadavers, marmotten en ander klein wild wat Temüdjin en syne bröders vüngen. Ünderwyl höyrden se verhalen van syn moder, Hoelun, oaver wo as de verskillende stammen mekander voordan dwars leaden. De hüweliken warren nöydig üm underling wat vreade to bewåren. Ouk gröttere verbanden warren nöydig üm Mongolie stark to holden. Deyls döärdat syn moder ouk behöylik vechten kunde, wüst Temüdjin later sou vöäle volker to oaverwinnen.

Temüdjin syn ölderen halvbröder Behter begünde sik underwyl voordan meyr as stamöldsten to gedraegen. Dat stünd de andere jungs niks an un et wör voordan slimmer. Et löyp uut de hande by ne jachtpartye. Temüdjin un syn bröder Qasar deaden Behter doud.

De family wör in 1177 oavervöllen döär de Tayichi'ud, vrogere bundgenouten. Temüdjin wör as slave medenöämen. Volgens wat verhalen satten se em vaste in nen kang, ne nekklemme vöär gevangenen un slaven, ne groute verneadering. Eyne van syne bewakers was em goodgesind un hülp Temüdjin lös to kummen. Hee verstöäk sik in nen inham in nen rivyr. Dårmed makeden hee indrük. Jelme un Bo'orchu slöäten sik al rap by em an. Dee beiden un Tsjilaun, den söäne van den bewaker, wörden uutendelik de generaals van Dzjengis Khan.