Internasjonaal Klaankenskrift

Et Internasjonaal Klaankenskrift (oet t Engels: International Phonetic Alphabet), ofwal et Internasjonaal Foneties Alfabet, meesttieds an eduudt met de ofkorting IPA (nöast IPA, in et Neersassies of ekort as IKS of IFA), is ne manere van klaanken opskriewen wat egroondt is op et Latiense alfabet. Et is oetdacht duur de Internasjonale Fonetiese Assosjasie as ne standaard wiergave van et geluud van ne gesprökkene sproake. Et IPA wörd gebroekt duur vremdsproakstudeanten en -leraren, sproakonderzeukers, sproakpathologen en therapeuten, zängers, akteurs, lexikograwen en vertalers.

Et IPA is ontwörpen um eankelt de sproakgeluden dale te skriewen: fonemen, intonasie, en de skeaiding van wöarde en lettergrepen. Um biekommende sproakkenmoarken zo as taandknarsen, lispelen en kuieren met ne hazelippe wier te gewen, besteet een pakket toovogingstekens bie et IPA.

Mangs wordt tekens bie evoogd, vort edoan, of an epast duur de Internasjonale Fonetiese Assosjasie. Seend 2008 hef et IPA 107 ofzeunderlike letters, 52 toovogings en 4 prosodietekens (intonasie, klemtoon, ezw).

Geskiedenisse

In 1886 vörmden ne groep Fraanske en Engelse sproakleraars, onder leaidige van de Fraanske sproakenkeundige Paul Passy, de Internasjonale Fonetiese Assosjasie. Et eerste skrift was egroondt op ne skriefwiesanpassing van et Engels. Dit was bekeand as et Romiese Alfabet, mear um et geskikt te maken vuur aandere sproaken mochten de tekens per sproake wat verskillen. Bievuurbeeld den [ʃ]-klaank (de sh in shoe), wör oorsproonkelik an egewen met ne <c> in et Engels, mear met ne <x> in et Fraansk. In 1888 wör et alfabet an epakt en geliek etrökken vuur alle sproaken. Van doaroet wörden alle volgende anpassings emaakt.

Seend et begin hef et IPA verskeaidene anpassings duurgoan. Noa grote anpassings en oetbreaidings in 1900 en 1932 bleef et IPA etzelfde töt an de IPA Kiel Vergoaring van 1989. Et wör heel iets an epast in 1993, met toovoging van veer mid-centrale kleenkers en et vorthalen van tekens vuur stemloze implosieven. Et alfabet wör lestens an epast in mei 2005. Toew wör de labiodentale flap (liptaandflap) der bie edoan. Nöast et biedoon en vorthalen van tekens, wör et IPA vuural an epast op herneuming van tekens en kategoriejen en vörme.

Oetbreaidingspakketten van et alfabet zeent iets van de leste tied. "Toovogings an et IPA" wör in 1990 emaakt en offisjeel an enömmen duur de Internasjonale Kliniese Assosjasie vuur Fonetiek en Sproakenkeunde in 1994.

Beskriewing

De bedoling van et IPA is um per ofzeunderlik geluud of sproakgedeelte één teken te hebben. Dus gin letterkombinasies vuur eankele klaanken (Hollaands oe vuur et Duutse u), of eankele letters vuur klaankenkombinasies (x vuur [ks]).

Et hef gin letters woervan as de oetsproake ofhaank van de rest van de geluden der umhen. In völle sproaken wörd bievuurbeeld ne c mangs as ne [s] en mangs as ne [k] oet esprökken. Et IPA skrif disse zo as ze oet esprökken wordt. Et IPA hef gin ofzeunderlike letters vuur twee klaanken as gin van de bekeande sproaken der oonderskeaid in maakt.

Van et tekenstelsel geewt der 107 metkleenkers en kleenkers an, 31 zeent leastekens um de vuurneumde klaanken dudelijker an te gewen, en 19 wordt gebroekt um leankte, toon, klemtoon en intonasie an te gewen.

Lettervörme

De tekens van et IPA komt oawereen met et Latiense alfabet. Doarumme zeent de meeste tekens Latiense of Griekse letters, of anpassings doarvan. Mear der zeent ook tekens dee as ginne van beaide zeent: bievuurbeeld et teken vuur de glottisslag, <ʔ>, lik op een vroagteken, mear was eerst nen hogen komma. Der zeent nog wal mear tekens dee as oet aandere skriften komt, zo as den stemhebbenden faryngiale wrievingsklaank <ʕ>, den as van de Arabiese letter <‎ﻉ> (`ain) keump, mear den as stileerd is um in et Latiense beeld te passen.

Ondaanks de vuurkuur vuur letters dee as oawereenkomt met et Latiense alfabet, hef de Internasjonale Fonetiese Assosjasie mangs tekens too eloaten dee as hier nit an voldoot. Vuur 1989 har et IPA bievuurbeeld as tekens vuur klikgeluden <ʘ>, <ʇ>, <ʗ>, en <ʖ>. Disse kömmen allemoal van bestoande tekens, of van Latiense of Griekse letters. Mear behalve de <ʘ>, gebreuken de sprekkers van koisansproaken en bantoesproaken disse tekens nit. Doarumme wörden ze vervöngen duur de mear gebroekte tekens <ʘ>, <ǀ>, <ǃ>, <ǂ>, en <ǁ> op de IPA Kiel vergoaring van 1989.

Tekens en geluden

Et Internasjonale Klaankenskrift is baseerd op et Latiense skrift, woerbie zo min meugelik nit-Latiense tekens ebroekt wordt. De Assosjasie bedachten et IPA zodet de geluudsweardes van de meeste metkleenkers van et Latiense skrift "internasjonaal ebroekt" köant worden. Doarumme hebt de letters , , <d>, <f>, harden <ɡ>, nit-stille <h>, nit-aspireerden <k>, <l>, <m>, <n>, nit-aspireerden , stemlozen <s>, nit-aspireerden <t>, <v>, <w>, en <z> de weardes zo as ze in et Engels vuurkomt. En de kleenkers van et Latiense skrift (<a>, <e>, , <o>, ) komt oawereen met de klaanken oet et Latien: [i] is as de kleenker in ''diek'', [u] as in ''boek'', ezw. Aandere letters köant ofwieken van et Engels, mear komt völle vuur in aandere Europese sproaken, zo as bv. <j>, <r> en <y>.

Disse verzameling wör oet ebreaidt met heuwd- of skuungedrokte letters, leastekens en verdreeiing. Der zeent der ook wat van et Griekse skrift enömmen of of eleaidt, mear et geluud kan ofwieken. Zo is bv. de <ʋ> nen kleenker in et Grieks, mear in et IPA nen metkleenker den as der ook nog nit direkt met verbaand hef. Twee van disse (<θ> en <χ>) wordt onveraanderd gebroekt; vuur aanderen (woeroonder <β>, <ɣ>, <ɛ>, <ɸ>, en <ʋ>) zeent lecht ofwiekende tekens bedacht, dee as wal apart in Unicode (vuur n kompjuter) programmeerd stoat.

De geluudsweardes van an-epaste Latiense letters kan vake worden of eleaidt van dee van de oorsproonkelike letters. Bievuurbeeld letters met nen rechtswiezenden hoaken oonderan zeent retroflex (tongkrul) metkleenkers; kleaine heuwdletters beduudt meestentieds uvuleare metkleenkers (haalsklaanken, zo as de Neerlaandse -g, de Fraanske -r, ezw). Behalve det bepoalde anpassings an den vorm van nen letter vake oawereenkomt met bepoalde anpassings van et geluud wat bedoold wörd, kan een bedoold geluud op ginne manere ooit of eleaidt worden van een vörmken.

Boeten de letters zelf zeent der een antal oondergeskikte tekens dee as helpet bie et opskriewen (transkriberen). Leastekens köant samen edoan worden met IPA-letters um an epaste fonetiese weardes of biezeundere, ofwiekende oetsproaken wier te gewen. Der zeent ook spesjale oawerkoepelende tekens vuur kenmoarken zo as noadruk en toon.

Gebroek

Alhoowal et IPA mear as hoonderd tekens hef um kuierieje te beskriewen, is et nit neudig um alle tekens aaltied te gebroeken; iej köant ook met verskeaidene gradasies van nauwkurigheaid transkriberen. Et meest nauwkurige soort geluudsnotasie, woerin as geluden zo oetgebreaid meugelik beskrewen wordt zoonder te achten op de sproakenkeundige belangriekheaid van de verskillen dee't zo emaakt wordt, neumt ze nauwe geluudsbeskriewing. Al et aandere neumt ze brede geluudsbeskriewing, ondaanks det "breed" een rellatief begrip is. Meestentieds stoat beaide beskriewings tusken rechte höake ( [ en ] ), mear brede beskriewings stoat mangs ook tusken skune strepe.

Brede beskriewings maakt allene oonderskeaid tusken geluden dee ezeen wordt as as verskillend duur sprekkers van ne sproake. Geluden dee as aanders oet esprökken wordt tusken sprekstielen en dialekten, of dee as ofhaankelik zeent van noaburige geluden, köant as "et zelfde geluud" ezeen worden, vanoet rt oogpeunt det ze allemoal allofonen zeent van et zelfde foneem. As een woord in fonemen wörd eskrewen, steet he gewoonlik tusken skune strepe. Bievuurbeeld et Tweantse woord zee kan breed met et IPA beskrewen worden as /ze:/. Disse brede (nit-precieze) beskriewing is ne gode (juuste) wiergawe van völle (en miskien wal alle) Tweantse oetsproaken. Disse beskriewing gef allene de ofzeunderlike belangrieke geluudselemeanten wier, mear gef de variaanten van de oawereenkomstige geluden nit an. An de aandere kaante gef de nauwe beskriewing (tusken rechte höake) de oetsproake van elken ofzeunderliken klaank an. Ne nauwere beskriewing van et woord zee haank dus of van de lokale oetsproake van et woord: [zeə] (Riessens), [zɪə] (Eanters) en [se:] (Almelo), zeent eankele vuurbeelde.

Ginne van de beaide maneren van beskriewen met IPA gef ne allensdekkende beskriewing. Better ezegd, ze geewt rellatieve wiergawes van fonetiese geluden. Dit geeldt vuural vuur de IPA-kleenkers: der besteet gin absolute dudelikheaid oawer de frekweansieweardes van formaanten en öar biebeheurende IPA-tekens, en feaitelik köant een set formaantfrekweansies met twee verskillende IPA-tekens an eduudt worden, ofhaankelik van um wat vuur ne sproake as et geet. n Vuurbeeld hiervan is de Skotse oetsproake van de [ɪ]. Skotse sprekkers bedoolt ne [ɪ], mear sprekt ne oet as ne [ε]. In ne brede beskriewing zöalt ze dus ne [ɪ] transkriberen, mear in ne nauwe beskriewing ne [ε].