Klingon (sproak)

Klingon (oetsproak in Klingon: thlIngan Hol), is ne sproak dee deur de biej mekoar edachte Klingons in de Amerikaanse SF-riege Star Trek sprökn wordt. t Is ne verzönnen sproak, en de sproak is verzönnen duur Marc Okrand. Hee wol t heelmoal oeteards maakn, en doarumme hef hee d'r n antal vreamde dinge in zet dee'j duur mekoar enömn nich völ in de eardse sproakn veendn könt. De earste klankn van t Klingon warn t öntwarp van akteur James Doohan veur Star Trek: The Motion Picture, en dit was dus ok n earsten film woarin t Klingon te heurn was. In de veurige oetgaawn sprökn de Klingons aalmoal Engels. Noadet n film oetköm hef Marc Okrand de sproak oetbreidt noar ne volledig opzikzölfstoande sproak.

t Klingon word zoo noe en den ok wal Klingonaase neumd, moar de Klingonsprekkers meant det det is nich dezelfde sproak as t Klingon. Ne verkörte versie van t Klingonaase wörd "kriegsproak" neumd. Ok biej de Klingon-weajens wor dit nich as de goode sproak zeen. t Klingon karsttoneelstukke was t eerste stukke volledig in t Klingon (allene n verteller dut Engels).

D'r zeent moar weainig leu dee in t Klingon met mekoar proatn könt, en de meest dee t wal könt zeent dan ok echte Star Trek-leefhebbers en sproakleefhebbers dee t ne mooie of oetdaagnde sproak veendt. Sprekken in t Klingon kan wal lastig wean, umdet t Klingon ter veurbeeld veuraal wöarde keant dee deur mekoar enömn veuraal met krieg en ruumteskepe te maakn hebt. As n veurbeeld he'j t woard verplaats-ioniseringsapparaat (jolvoy) of brugge (meH), woarbiej t woard meH wal as woard veur nen brugge op n skip broekt kan wordn, moar nich as n boawwark wa'j oawer ne streum of oawer n dal plaatst. Ondaanks det komt alledaagse gesprekn tusken bedreewn sprekkers wal veur.

Skiednisse

Ok al was t Klingon al earder neumd in de afleawering The Trouble with Tribbles, t Klingon was veur t earste broekt in Star Trek: The Motion Picture van 1979. In n film Star Trek III: The Search for Spock (1984), vundn n maker Leonard Nimoy en skriewer Harve Bennett det t Klingon nich allene zomoar wat brabbelderieje mös wean, moar ne volweardige sproak, dus mös Marc Okrand ne echte sproak oetdeankn. Okrand breidn de wöardeliest oet en bedachen ook ne grammatika vuur de paar wöarde van Doohan. t Wör later aal mear broekt, en t bepoaldn in latere films zölfs n antal verhaalwendings.

Mit de beginneng van de Star Trek: The Next Generation-afleawringn, woar Worf, dee n Klingon is, dös ok Klingon sprök, en doarumme wör d'rin ok völle mear oawer n Klingonkulture öntdakt. In de afleawring A Matter of Honor wor d'r zoovölle Klingon sprök det nich is vertoald veur de kiekrs, zoode't d'r ekte oetoards oetzeet, zelfs William Riker kan t nich begriepn tarwiel hee toch n universeale vertoalr hef. Dit goat deur tötdet n Klingon zegt det zee de meansnsproak sprek möt.

t Vertoaln oawer t Klingon noar t Engels is meermoals ebroekd in Star Trek: Deep Space Nine, woar de Klingonen nen belaangriekere rölle spealn doon.

Worf kömp loatr ok veur'n DS9 en B'Elanna Torres hef ok ne belaangrieke ploats innömn in Star Trek: Voyager. Biejde zeent (deeltlik) Klingon, dös de Klingonsproak kömp d'r beste wal voak'n veur, en t wor ok viel-esprökken. In een der films wör zegt det t Klingon ne moaklike learboare sproak is, moar a'j vergliekt met Marc Okrand's versie, dan i't nich.

De sproak zelf

Leefhebbers van oawer de hele wearld hebt t Klingon studeert, en dr zeent veer verskeaidene beuke skreewn in t Klingon: ghIlghameS (Gilgamesj), Hamlet (Hamlet), paghmo' tIn mIS (Much Ado About Nothing) en pIn'a' qan paQDI'norgh (Tao Te Ching). Dee van Shakespeare zeent maakt umdet in ne ofleawering Klingonghogeroadsheer Gorkon zegt de'j pas echte Klingonkultuur zeet a'j de warkn van Shakespeare leazn hebt. In n DVD-interview met Nicholas Meyer en William Shatner zegt zee beaiden det det baseert was op nen Duutsen oetsproak det Shakespeare eagnlik Duuts was.

t Klingonsproakinstituut onnersteunt t Klingon en is ok allenig doarveur opricht.

Qapla' (glök)

Paramount Pictures hef kopierektn veur de bookn dee't offisjiele weurdnbook en oandre beskriewingn zeent. Iegnlek, okaal i't zeen as nich woar biej de measte slimmn, is ok de heale Klingonsproak n kopierekt van Paramount Pictures. t Pröblem hiermet is det ne sproak ginne kopierektn hebn kan, dös t Klingon ok nich. De wöarde in t weurdnbook en de gremmoatika-oetlegs zeent wal kopierektn, moar t ebroek d'rvan nich.

De deengn i't Klingon zeent deur Marc Okrand veuraal oawerenömn vanoet de Indioanse spröake oet biejde Amerikaas. Hee hef zelfs zeg det wöarde en gremmoatika voak dreks oet ekte spröake oawerenömn zeent. Öm t doarnoast ok n beatske vreamde te moak, hef hee deengn enömn dee'j'n de spröake öp n earde nich zoo snal feendn könt, zooas de weurdnvölgorde en de lettroetspröake.

In mei 2009 hebt Simon&Schuster in soamnwarkeng mit Ultralingua inc. nen elektrönischen versie van de Klingonsproak öpzet, det zoowal nen weurdnlist, zinn'nlist as luuströpdraktn hef.

Enkelingenheid

Wa'j veuraal öp doot valn is det t Klingon best wal enkelingenheid hef, wat zegt det allean een versie d'rvan as n gooden versie ezeen wor, en da's de versie emoakd deur Marc Okrand, dee ok ebroekt wor deur deur t Klingonsproakinstituut en de measte sprekkers, moar ömdet d'r steads mear sprekkers kömp zeent d'r ok völle mear maniern ö'j oetdrukn.

In Star Trek-afleawringn is t Klingon de sproak dee doar de Klingonen esprök wor önstoande oet de sproak dee deur Kahless esprök wör toon hee aale planetn 1500 jöare leedn biej mekoar brakt. D'r zeent meardre dialektn, moar t standoarddialekt is aajt t dialekt van n zitnden oawerhearser.

Wa'j möt ebroekn veur goode Klingon

De völgnde deengn zeent haandig ebroekswark öm t Klingon t'ebroek, en wor deur t Klingonsproakinstituut as t goode Klingon ezeen:

Bookn

The Klingon Dictionary (t Klingon weurndbook)

The Klingon Way (As de Klingonen t doon)

Klingon for the Galactic Traveller (Klingon veur n gelaktischen riezeger)

Sarek, n book det ok wat tlhIngan Hol hef

Federation Travel Guide (Federoasjieriesgeeds)

Proatstökn

Conversational Klingon (Proatboaren Klingon)

Power Klingon (Starken Klingon)

The Klingon Way (As de Klingonen t doon)

Elektrönisch

Klingon Language Suite, aal eardr enömd.

Oetsproak

t Klingon hef ne oetsproak dee eardse oetspröake hef, okaal hör't iejgnlik oetaordserig kleenkn. Paramount Pictures wiln det t Klingon respnde en harde wean zou, Okrand wiln t ok noch vremd en önbekant loatn kleenkn, dös hee hef wat nich-veal-ehörde kloankn biej mekoar ezökt en doarmet de sproak emoakt. t Endstök bestoat veuraal oet retroflekse en uvuloare metkleenkers in n klaankninventoarisoasie. t Klingon hef 21 metkleenkers en fief kleenkers. t Klingon is nörmoal in nen versie va't Latiense alfabet. In disse skriewing zeent de verskiln tusken heufdlettrs en kleine lettrs nich öp n zelfde manier as in t Engels, Neerlaands of eajnige oandre sproak moakt. Heufdlettrs zeent biej mekoar enömn veuraal de lettrs dee'j oandrs oetsprek den i't Engels. In de skriewing hier beneeje zeent de Klingonsskriefwiezes tusken disse <höakskens> en n lettr oet t Internasjionoalen Fonetischen Alfabet tusken /skuune streapkens/.

Metkleenkers

De oetsproak van de kleenkers is oawer völle plöatse in n mond versmeard, dös d'r zeent völle tuskengatn: t Klingon hef ginne velöare en ok slekts ean slisklaank. Begrieplik i't zoo det disse oetspreijing nich nörmoale is in de nörmoale spröake disses earde. De kombinoasie van n <t>, /tʰ/ en <D>, /ɖ/ is biej mekoar enömn nich algemean in de spröake disses earde. De metkleenkers <D>, /ɖ/ en <r>, /r/ könt ok as [ɳ] en [ɹ] oetesprök wor. Öpletn is ebloazn biej <'>, dee in t Klingon ne ekte lettr is, noamelik nen glottisslag, /ʔ/. t Klingon kanmarkt 'm ok deurdet hee biej de klaankn <q>, <p> en <t> nen ekstroa pöfske luch.

Kleenkers

D'r zeent fief kleenkers i't Klingon, en aalen kö'j ok i't Tweants heurn. Disse zeent <a> as in 'tak, <e> as in 'ken', <I> as in 'sik', <o> as in 'sok' en u as in 'oetsproak'.

Lettrgrepninmekoarzetting

t Klingon hef ne strikte lettrgrepninmekoarzetting; ne lettrgrep kan nich mi'nen kleenker begin, t möt aajt mi'nen metkleenker, dan ean kleenker, öm doaraktr minimoal ean metkleenker te zet. Dit kan iejdren kleenker wean, of de völgnde metkleenkersoamnvoogsels: -w' -y' -rgh. Disse metkleenkersoamnvoogsels kö'j nich ebroekn veur de aaktervoogsels. Dös kö'j't ok zoo doon: ta', (öpnoame), tar, (gif), targh (n deer dee öp de Klingonwearld leawt), moar kö'j't nich zoo doon: *ar of tarD. D'r is moar ean lettrgrep dee dissen reegl nich ebroekt, en det is t aaktervoogsel -oy.

Klemton

A'j warkwöarde hebt dan wor n klemton t warkwoard zölf en nich ean van de aaktervoogsels, behaalwe a't aaktevoogsel mit <'> endt en d'r ok noch nen oandren aaktervoogsels tusken is.

Grammatik

t Klingon i'n agglutineernde sproak, wat beteknt de't biej mekoar enömn veural affiksen broekt öm ne meeneng i'n oandre breng doon. D'r zeent ok wöarde dee nen aparten enkelvoudsvorm en meervoudsvorm hebt, zooas; jengva' , "etnsbord" en ngop, "etnsbördn". A't zoo nich is me'n woard den mö'j aajt n meervoudsaaktervoogsel nemmn. Dissen meervoudsvorm kö'j öp drea verskillende maniern moak, noamlik: -pu' wor broekt a'j oawer ichs proat de't Klingon sprekt, -Du' a'j oawer ichs proat de'nen lichoamsdeil is, en -mey a'j oawer d'oandre deengn an t proat beent. Zoo goa't dös:

<tlhIngan> betekkend "Klingon", <tlhInganpu'> betekkend "Klingonen".

<mIn> betekkend oog, <mInDu'> betekkend "eugen".

<targh> i'n noam veur nen soort Klingon-varkn, <targhmey> i't meervoud d'rvan.

Met de Klingon-affiksen zeent d'r fief söartn dee'j meuje aakter mekoar zetn könt. De reagls zegt de'j nich mer as ean aaktervoogsel van elk soort broek mag, dus de ekte volgorde zaaw dös zelfstandig noamwoard-1-2-3-4-5 wean, met n veurbeald hier: jupoypu'na'wI'vaD, wat önnevear "veur minne goode ekte freundn" betekkent.

De aaktervoogselns

D'r zeent fief söartn aaktervoogsels, en aale ma'j moar eanen kear broek aakter n woard woa'j aakter zett. t Zeent hier önner neerzet:

Tiep 1: t Vergreutwoard e't verkleainwoard

-'a' vergreutwoard

Dit aaktervoogsel gef an de't woard de't beskriewt greuter of belaangrieker wean zaaw as we't ginne vergreutwoard hef.

<SuS> betekkend "weend", <SuS'a'> betekkend "stoarm".

<Qagh> betekkend "mistekke", <Qagh'a'> betekkend "greute mistekke" of "önvergefboare mistekke".

<woQ> betekkend "macht", <woQ'a'> betekkend "n'ultiemen macht".

-Hom verkleainweurd

Dit i't teegnoawerstelden van -'a' . Dit gef an de't kleainer, meendr belaangriek of meendr krachtig is de't woard met ginne verkleainwoard zaaw wean, vergliekboar me't Tweantsen -ske dee'j aakter nen woard zet könt.

<SuS> betekkend "weend", <SuSHom> betekkend "briesske" of "n zöchske weend".

<roj> betekken "vreade", <rojHom> betekkend "tiedleke vreade".

n Good veurbeald d'rveur i't broek hiervan biej t woard be' , det "vraawlik" betekkend;

<be' > betekkend "vraawlik".

< be' 'a' > betekkend "vraaw".

<be'Hom> betekkend "meeske".

Tiep 2: Antaln

Net zooas in spröake as Tweants, mear ok eanige oandre Neersassiesche sproak he't Klingon ginne enkelvoudsaaktervoogsels mear i't woard aal standoard i't enkelvoud. D'r is wal n verskil mi't Neersassiesch det i't Klingon zoo noe'n dan gin aktervoogsel broeklik is öm de't meervoud is loatn zeen doon. Söms is t t aal eardr nömmde <jengva' > en <ngop>, söms he'j t nich nödig ömde'j t wal oet de rest van n zin krieg könt. As veurbeeld: <yaS> betekkend zoowal "officier" as "officiern" a'j t moar loatr i'n zin kloar moakt. Hier he'j n veurbeeld:

<yaS vImojpu' > "Ik wör nen officier"

<yaS DImojpu' > "Wiej wört officiern"

<yaS jIH> "Ik bin nen officier" <yaS maH> "Wiej zeent officiern"

In de earste twea zinn'n wa't eanigen verskil det tusken de veurvoogsels <vI->, "ik" en <DI'->, "wiej". In de loatste twea zinn'n zeent de veurnoamwöarde n beetske oandrs: <jIH> betekkend "ik", <maH> betekkend "wiej".

't Könt swear wean öm oet de kontekst hoaln doon o't enkelvoud of meervoud is, moa'j möt noa ne körte tied wal wetn.

A'w noe verder goat den kö'j wetn de't Klingon drea verskilnde meervoudsvormn hef:

-pu' Dit aaktervoogsel wör broekt veur weazns dee in elk eval via öare mönde mit mekoar proatt könt.

Dit meervoud könt broekt wörden biej elk mensaktig weazn woarme'j n nörmoale sprekstied hebt könt, dös iej könt t nich mit deengn as diern enzo broek.

<yaS> betekkend "officier", <yaSpu' > betekkend "officiern".

<Duy> betekkend "af-ezant", <Duypu' > betekkend "af-ezantn".

-Du' meervoud veur lichoamsdeiln

Dit meervoud wor ebroekt a'j t oawer meardre lichoamsdeiln hebt van 'nzelfden soart. Det kan zoowal van proatnde weazns as van dearn of pöppn wean.

<qam> betekkend "voet", <qamDu' > betekkend "voetn".

<mIn> betekkend "eug", <mInDu' > betekkend "eugen".

-mey Dit meervoud wor ebroekt a'j t oawer ichs hebt det nich ichs van de oawerstoande meervoudsvörme is, dus iegnlik biej aale oandre wöarde.

<mID> betekkend "kolonie", <mIDmey> betekkend "kolonien".

<yuQ> betekkend "planeat", <yuQmey> betekkend "planeatn".

Dit meervoudsaaktervoogsel kö'j ok ebroekn a'j t oawer weazns dee wal proat könt hebt, moar den ebroekt iej t ömme an te dreain de'j t zegt det zee oawer ne ploats versmeard zeent.

<puq> betekkend "wich".

<puqpu' > betekkend "wichn".

<puqmey> betekkend "wichn oawer de heale ploats versmeard".

t Aaktervoogsel -mey kö'j nich ebroekn biej lichoamsdeiln, moar d'r zeent wal n oantal Klingondeechtrs dee disse reagl an stökn hoawn en in öare edichtn deengn skriewt as <tIqmey>, wat "heartn oawer de heale ploats versmeard" betekkend.

Verder zeent d'r ok noch wöarde i't Klingon dee i'n meervoudsvorm mit n oandre woard oandrseploatst wor, zooas aal eardr is ezegd.

<ray' > betekkend "doeln".

<cha> betekkend "torpedoos".

<chuyDaH> betekkend "boegskroewn".

D'enkelvoudsvörme van disse zeent:

<DoS>

<peng>

<vIj>

Biej disse loatste enkelvoudsvörme kö'j wal t aaktervoogsel -mey ebroekn ömme an te geawn de't meervoud d'rvan oawer ne heale ploats versmeard is.

<DoSmey> betekkend "doeln oawer de heale ploats versmeard".

Tiep 3: Kwalifikoasies

Disse aaktervoogsels wör ebroek ömme an te gefn wa'j noe van n deeng feendt öf hoo'j euwer n deeng denkt.

-qoq Dit aaktervoogsel gef an det n deeng nich echte öf önzinnige eföndn wör.

<roj> betekkent "vreade", <rojqoq> betekkent "zoogenoomde vreade". Dit gef dös an det de sprekker d'r nich bliej mit is.

-Hey Dit aaktervoogsel wör ebroek ömme an te gefn de'j ichs nich zekker wett, mear t d'r wal öp liekt.

<Duj> betekkent "skip", <DujHey> betekkend "woarskienlik n skip".

-na Dit aaktervoogsel geft an de'j heelmoal zekker wett de't echte det deeng is, zönner twiefl. Dit is t heele teegnestelde van -Hey.

<Duj> betekkent "skip", <Dujna' > betekkend "heelmoal zekker n skip".

Tiep 4: Bezittige en anwieswöarde

D'r zeent zes verskilnde bezittigeaaktervoogsels:

• -wIj betekkent "min"
• -lIj betekkent "oew"
• -Daj betekkent "zin"
• -maj betekkent "oons"
• -raj betekkent "oeleu"
• -chaj betekkent "öar"

Verder he'j eak noch de earsten en tweaden persönn in ne spesioale manner biej weazns dee nörmoal mit mekoar proatn könt. t Ebroekige d'rvan biej ekte "mensn" is nörmoal, en t ebroekige van d'oandre aaktervoogsels dee hierböave enoomd zeent wör as ne zear ernstige oawertreedige ezeen.

• -wI' betekkent "min"
• -lI' betekkent "oew"
• -ma' betekkent "oons"
• -ra' betekkent "oeleu"

Doarnoast he'j eak noch twea söarte anwieswöarde, woarmet t toch n beetken seempler bekömmt a't Neersassies.

• -vam betekkent "dit"
• -vetlh betekkent "det"