Karel Diederik Schönfeld Wichers

Karel Diederik Schönfeld Wichers (Naarden, 1901 - Ryssen, 1993), better bekend under syne skeldnamen Kårel/Karel van 'n Notåris was kandidåt-notåris, mär in Ryssen en ümstreaken vöäral bekend as skryver van et eyrste vulleydige wöördebook van et ryssenske dialekt (1959) en de twentsk-neaderlandske en neaderlandsk-twentske wöördeböke (1979). Hee was nen bröder van Herman Schönfeld-Wichers, ouk nen bekenden skryver.

Karel van 'n Notåris

Döär dat hee sik afsünderden in et wold rund Ryssen, is der verholdingswys weinig oaver em bekend.

Leyven

Schönfeld-Wichers har in Amsterdam eleyrd vöär advokåt (Meyster in de Rechten), en vöär notåris in Den Haag. Et verhaal wil dat hee up den dag van syne officielle anstelling köys vöär een vry leaven, under et motto "lever vryheid as geld". Hee tröäk sik terügge in 'n bos, wår as hee selv ne boomhütte bouwd har. Dat gebröäk hee as syn woanhuus. Syn bröder Herman bouweden later ouk een hüüsken in etselvde bos. Do as Herman nå Grönningen verhüseden, verwesselden Karel syne hütte vöär den van Herman.

"Menear Karel", so as ryssenders em nöömden, höld van de anweasigheid van anderen, mär nit üm selv in de belangstelling te stån. Hee organiseerden regelmåtig musikåvenden, wår hee dan selv med synen trekkebüdel verskes medspöllen deyd en underwyl de domålige jöägend uuthöyrden oaver de ryssender språke.

Van ne olde Renault-vrachtwage makeden hee de allereyrste camper, den as hee de Kueklkoare (köykelkåre) döypeden. Dårmed tröäk hee reygelmåtig med künnigheid (meysttyds junge lüde) döär Europa (u.a. med Harm uut Ryssen). Geld verdeenden se dan döär seisoonswark te doon, so as byvöärbeald druven plükken by de wynburen in Frankryk. Disse reisen beskreav hee in synen bündel Raejsbreewe oet de Kueklkoare (Reisbreve uut de Köykelkåre). Ne andere reise voorden em in 1955 når Sicilie, wåroaver hee in 1985 et book Noar 't Vuerspiejige Aejlaand (Når et Vüürspyige Eiland) skreav.

De Köykelkåre is upekocht döär een stel ryssenders dee as et ding upelapped hebbet. Se hebbet der ouk öäre sleaphüttenvereynige når enöömd.

Bekendheid

De meyste bekendheid kreag Schönfeld-Wichers med syn wöördebook van et ryssenske dialekt van vöär 1959, wårvöär hee syne eygene skryvwyse uutdachten. Disse skryvwyse was slim fonetisk, up neaderlandsken grundslag. Samenestelde wöörde en "neaderlandske" wöörde löät hee vort. Ouk was hee den eyrsten vöärsitter van de lokale heymkündevereynige. Et wöördeböken was bedoold as 'instap vöär et ryssensk'.

Schönfeld-Wichers was een unmündig sekuur man. Nå vöäle upmarkingen en anwysingen van andere ryssenders skreav hee in 1970 noch een byvoogsel by et wöördeböken. Dat löät hee uutgeaven in De Driemaandelijkse Bladen van et Nedersaksisch Instituut van de ryksuniversiteit Grönningen. In dat byvoogsel stünden noch vöäle meyr wöörde en uutdrükkingen. Et böken is al jåren uutverkocht, mär wörd in 1996 in kleine antallen vannys edrükked üm te vyren dat de Stichting Oudheidkamer Riessen 45 jår bestünd. Et byvoogsel wör hyrby nit upenöämen, mär beide sint nu online as pdf te krygen.

In 1979 köm hee med et uutgebreide Woordenboek Nederlands Twents wårin as hee syn nye byvoogsel van 1970 selv in verwarked har. Nöäst oaversettingen van wöörde gavven hee ouk uutgebreide kulturele beskryvingen. De nit-ryssenske twentske wöörde "verryssenskeden" hee, ümdat dat volgens em et oorsprunkelike twentsk was en de andere soorten ne "verkörte uutvoring." Dåruut bleak syne starke gevöölsband med Ryssen en et ryssensk. Et geavt een good beald van et ryssensk, Ryssen en Twente in de vroge 20. eywe, mär en akademisk bookwark kan et dårdöär nit enöömd worden.

"...Maar bij de bovenbedoelde verkorting gaat het om iets heel anders, namelijk het weglaten van "e"-s die juist wél betekenis hebben in het woord. Het zijn, grammatikaal geordend, de volgende:

1. De "e" als voorvoegsel van het verleden deelwoord en die dit in veel gevallen onderscheidt van de onbepaalde wijs of van vormen van tegenwoordige of verleden tijd, bv.: egoan - goan; ezeen - zeen; [...]

2. De "-e" aan het eind van vrouwelijke naamwoorden, passende bij het lidwoord "de" er vóór, of "ne" ofwel een bijvoeglijk naamwoord. Behalve dat het aardig klinkt, wordt de eindmedeklinker erdoor verduidelijkt, die anders bij vlug of binnensmonds praten moeilijk verstaanbaar kan worden, bv: zonne leeve vrouwe; wolle; henne, komme.

[...]"

Wat ryssenders proberet al jåren een standbeald vöär Schönfeld-Wichers in Ryssen te krygen, mär dår wil de gemeente noch nit an. As klein protest steyt dårümme syne foto in de nye uutgave van et ryssenske wöördeböken.

Skryvwyse

Karel bedachten syne eygene skryvwyse, üm dat den vöär et (ryssensk) twentsk noch neet bestünd. Hee hanteerden as basis et hollandsk vöär de klank-letterverbindingen, mär wydters was de skryvwyse slim up klank erichted. Toch was Schönfeld-Wichers nit künnig med et Internationale Klankenskrivt. Hee höld der reakening med dat syne leasers meysttyds mär kört når skole güngen en enkel een beaten hollandsk harren leyren leasen en skryven. Dår probereden hee by an te sluten. In syn Woordenboek Rijssens Dialect deade hee in et Voorwoord by yderen afsünderliken klank nen uutleg.

Bij de spelling heb ik mij een tweeledig doel gesteld, namelijk de woorden goed weergeven, zoals ze werkelijk uitgesproken worden en een eenvoudig geheel van regels te volgen, met vermijding van tekens, die niet beslist nodig waren. (...) Een in het Rijssens veel voorkomende klank is die van het Engelse "but" of het Duitse "Köpfe" als ze kort, en van het Franse "soeur" of het Engelse "world" als ze lang is. Door dialectschrijvers wordt voor de korte meestal het Duitse teken "ö" gebruikt, Maar verschillende overwegingen hebben mij er toe gebracht dat niet te doen. Deze klank is namelijk geen variatie van de "o", maar van de "u"; tussen haar en "u" van bv. "put" bestaat een soortgelijke betrekking als tussen de "o" van "los" en die van "dof". Daarom gaf ik de voorkeur aan het teken: "ù". De lange klank kan dan volgens de algemene regel (achtervoeging van een "e") weergegeven worden door "ùe", terwijl men bij het Duitse teken dan zou moeten komen tot "öe", dat onduidelijk is en aan de "oe" of aan "ooee" doet denken. Ook is bij het schrijven het zetten van een ' eenvoudiger dan van ".

Koarel skreav as vöärbeald wöörde as wùere. Üm leysers te låten wennen an synen styl, skreav hee achterin et wöördebook een kört verhaal, vulledig in dee spelling.

Paragraaf 1: Teegn de tied dat uern keal dr zoowat wier kon wean oet t venne, lear Gediene zik in n blootn hemdrok, n boontn dook umme en t kaapjen op, ouwr de oondrduure. Dat zo'j ook vuur de wille doon op zonnen moojn zomroawnd; dan is dr leawndigaejd genog achtr de groote eekne bueme langs de Hoar. Ze keek de kaante van n Lechnboarg op, mer nog ginnen keal. wal kùm doar Mans met peard en huejwaage tusken de bueme duur en hùel skuuns op t hoes an dat an dezelde kaante lear as t ùere. (...)

Een ander kenmark is et radikaal vordlåten van den stummen -e, selvs vöär -r en -l. In boavenstånd stükken ståt byvöärbeald de wöörde oondrduure (underdöäre), zomroawnd (sommeroavend) en achtr (achter).

Uutwarking

De Weawr. Vöärbeyld van wandversyrige med Karel syne skryvwyse.

Schönfeld-Wichers was den eyrsten den as syne ryssenske skryverye officieel uutgavven. En ümdat hee een heyl antal junge gäste begeleiden dee as later in Ryssen en vöär de språke invloodryke lüde wörden, so as Harm Agteresch en Gerrit Kraa, kreag syne skryvwyse al gau voot an den grund. Der was ja nit wat anders. Syne skryvwyse wördt töt up den dag van vandage noch ebruked in officiele naams so as de sleaphüttenvereynige De Kueklkoare, postseygelversamelgruup 'n Poszeagl, de meyste skealdnaams en geavelversyringen.

Mooi üm te weaten

• Alle jåren in maert düt de gemeynderåd van Ryssen-Holten vergaderen in et neadersassisk. Et rådslid wat et "mööyste" plat düt, krigt den Karel van 'n Notåris Wesselbeaker.
• In 2019 wör syn wöördebook neaderlandsk-twentsk van 1979 vannys uutgeaven.

Skryvwark

• Woordenboek Rijssens dialect (1959)
• Woordenboek Nederlands Twents (1979)
• Woordenboek Twents Nederlands (1983)
• Noar 't Vuerspiejige Aejlaand (1985)
• Raejsbreewe oet de Kueklkoare (1989)

Bekyket ouk

• Belcampo (Herman Dietrich Schönfeld-Wichers, Karel synen bröder)

Bronnen / wellen: