Cryptogeld

Kryptogeld, cryptocurrency, of crypto is nen bündel binären inhold dat warket as betaalmiddel (geld), ofwal digitaal geld. Eygenaarskap van afsünderlike münten ligt vaste in ne digitale bookholding, dee verslöäteld is med starke kryptografy. Dårmed wördt betalingsverkeyr verbörgen, illegale vermeyrdering van münten teagenegån en oaverdracht van eygenerskap någån.

Vöärbeald van ne printbåre papyren bitcoinknippe, med en adres üm te untvangen un en priveeslöätel üm uut te geaven

Kryptogeld is neet vaste te pakken (sou as breev- of müntgeld) en wördt döärgåns neet döär ne centrale oaverheid uutegeaven. Kenmark van kryptogeld is dat et decentraliseerd beheyrd wördt, in teagenstelling töt digitaal bankgeld (CBDC). As eynen uutgeaver ne kryptomünte maakt, wördt et as centraliseerd eseen. As et decentraliseerd is, warket et döär verspreide bookholdingstechnology oaver meyrdere komputers oaver de wearld, meysttyds nen blockchain enöömd. Dat warket as de databanke vöär waerdeoaverdracht.

Bitcoin is de eyrste neet-centraal eleide kryptomünte. Seyd de start van bitcoin sint der nen heylen houp nye kryptomünten by ekümmen.

Geskedenisse

In 1983 versün den amerikaansken kryptograaf David Chaum ne anonymiseerde kryptografiske münte wat hee ecash nöömden. Later, in 1995, makeden hee der officieel wark van döär Digicash, nen vrogen form van verslöätelde elektroniske betalingen, wårby software nöydig was üm bankbreevkes by ne banke up te halen en nen kryptoslöätel üm et an nen untvanger te stüren. Hyrmed kunde et digitale geld neet traceerd worden döär de uutgeavende banke, regeyring of wat vöär partye ouk.

In 1996, gavven de amerikaanske National Security Agency en undersöök uut med den titel Wo maak y münten: de kryptografy van anonym elektronisk geld. Dårin stünd en kryptogeldsysteem beskreaven dat eyrst an ne brevenlyste van de Massachusetts Institute of Technology (MIT) stüürd wör en later in 1997, in The American Law Review (Vol. 46, Issue 4).[11]

In 1998 skreav Wei Dai oaver "b-geld", wat hee beskreav as en anonym, verspreid elektronisk geldsysteem. Kort dårup beskreav Nick Szabo bitgold. Net as bitcoin en andere dårupvolgende valuta was volgens em bitgold en elektronisk geldsysteem wårby as gebrukers ne prove van warking musten afleggen van topassingen dee under kryptografy verslöäteld warren.

In 2009 wör de eyrste neet-centraal estüürde kryptomünte, Bitcoin, uutegeaven döär Satoshi Nakamoto, wat når verwachting ne skuulname is. As prove van warking gebröäk et de kryptografy-hash SHA-256. In april 2011 küm Namecoin uut üm en centraal eleid DNS te maken, wårmed internetcensuur fråi lastig worden solde. Rap dårup, in oktober 2011, küm Litecoin uut. Dat gebröäk scrypt as kryptohash, in steade van SHA-256.

Ne andere cryptomünte, Peercoin, gebröäk ne prove van warking/andeyl-hybride.

Up 6 augustus 2014 küm de et engelske ministery van financyen med en undersöök når kryptogeld en wo en wodöänig as et in de ekonomy van et VK kunde meddraien. Et undersöök must ouk düding geaven of et nu wal of neet reguleerd must worden. Et eandverslag küm uut in 2018 en der achteran in january 2021 ne rådpleyging vöär krypto-assets en stablecoins.

In juni 2021 nöäm El Salvador med ne stemming van 62-22 van de wetgeavende råd as eyrste land van de wearld Bitcoin as wettig betaalmiddel an. In augustus 2021 volgden Kuba med Besluut 215, wårmed as se under strafmåtregelen van de Vereynigde Ståten künnet uutkummen. De regeyring van China, et land med de gröätste markt vöär kryptogeld, beslöät in september dat alle betalingen med kryptogeld illegaal sint.

Formele ümskryving

Volgens Jan Lansky is kryptogeld en systeem wat up ses vöärwaerden drait:

1. Et systeem bruukt gin centrale regeyring; et besteyt döärdat et verspreid up waerde skatted wördt.
2. Et systeem höldt oaversicht van krypto-eynheiden en wee se besit.
3. ET systeem bepålt of nye krypto-eynheiden emaked worden künnet. As dat kan, bepålt et systeem wåran as dee müt voldoon en wee as se besit.
4. Besit kan enkel kryptografisk wörden beweysen.
5. Binnen et systeem künnet besitters hen en weader betalen. Enkel et orgaan wat de hüdige eygenaars kan bepålen, kan dårvöär en oaverdrachtsbewys maken.
6. As der tegelyke twey verskillende oaverdrachtsupdrachten vöär deselvde krypto-einheid wordt egeaven, kan et systeem der mär eyne uutvoren.

Altcoins

Tokens, kryptomünten en andere ården van digitaal besit dee gin bitcoin sint, wordet vake alternative kryptomünten enöömd, meysttyds afekörted töt "altcoins". Paul Vigna van The Wall Street Journal ümskreav se as "alternative versys van bitcoin", ümdat dee noch altyd etselvde prove van besit-model volget. Meysttyds geldt et woord vöär alle e-münten dee nå bitcoin emaked sint.

Toch sint der wat verskillen med bitcoin. Litecoin wil byvöärbeald alle 2,5 minüte en blok verwarken. Bitcoin düt dat alle 10 minüten. Dårmed sint betalingen med Litecoin rapper as bitcoin. En ander vöärbeald is Ethereum. Dat hevt ne kloke kontraktfunkty wårmed decentraliseerde applikatys up synen blockchain künnet. Ethereum was de meyst gebrukede blockchain van 2020 volgens Bloomberg News. In 2016 had et et gröätste antal gebrukers van alle altcoins, volgens The New York Times.

Groute upeynvolgingen van aktiviteit oaver altcoinmarkten wordet en "altseisoon" enöömd.

Stablecoins

Stablecoins sint altcoins dee sint untwörpen üm stabilen koupkracht te garanderen.

Upbouw en inrichting

Decentraliseerd kryptogeld drait up en heyl kollektiv understütted kryptogeldsysteem. Tariven en wesselkursen wordet by anvang bepåld en sint oapenlik bekend. In centraal eleide banken en ekonomyen bepålet regeyringsafdeylingen en nationale banken wovöäle geld as der in ümloup is en wovöäle as der by edrükked worden müt. By neet-centraal eleide kryptomünten hebbet regeyringen niks te seggen oaver nye eynheiden en der sik töt noch to neet med bemoied. Et underliggende techniske systeem wårup kryptogeld drait is emaked döär de gruup of persoon den as bekend is as Satoshi Nakamoto.

In mei 2018 warren der 1800 kryptomünten. Et prove van warking-systeem sou as Bitcoin dat hevt, büdt veiligheid, integriteit en eavenwicht in de bookholding döärdat de miners mekander neet vertrouwt. Öäre komputers sorget vöär de nöydige goodköäring en tydsmarkering vöär oaverdrachten, en byskryving in de bookholding volgens et geldende tydsmarkeringssysteem. By ne prove-van-andeylblockchain müt oaverdrachten en betalingen goodeköärd worden döär de eygenaren van et kryptogeld, mangs tehoupe dån in andeylgrupen.

De meyste kryptomünten sint sou inerichted dat et bymaken van eynheiden händigan minder wördt, wårmed der en dak is vöär wovöäle eynheiden der ooit in ümloup sölt weasen. Vergeleaken med traditionäle münten en baargeld is kryptogeld vöäle lastiger in beslag te neamen döär wetgeavers.

Blockchain

De geldigheid van kryptogeld hangt af van nen blockchain. Nen blockchain is ne voordan groiende lyste van uutwesselingen, dee blocks ("blükke") nöömd wordet. Dee hanget as ne keatene samen, verslöäteld med kryptografy. Yder bluk hevt nen hashwyser når en vöärgånd bluk, ne tydsmarkering en oaverdrachtsinformaty. Blockchains sint sou emaked dat der neet med eknoid kan worden. Et is ne "vry togangelike, verspreide bookholding wårmed up efficiente wyse oaverdrachten vastelegd wordet tüsken twey partyen, up någånbåre en neetveranderlike wyse." Nen blockchain wördt döärgåns beheyrd döär en netwark van gelyke beheyrders dee sik holdet an en vast protokol vöär et valideren van nye blükke. As de oaverdrachtsinformaty eynmål vaste ligt, kan et achteraf neet meyr veranderd worden sunder dat alle dårupvolgende blükke last van hebbet. De meyrderheid van de deylneamers müt med sou ne verandering med instemmen.

Veiligheid sit ja by blockchains inbouwd. Se sint en vöärbeald van en verspreid warkend bereakeningssysteem med houge byzantynske fautverdraeging. Dårmed is et vullleydig decentraal.

Nodes

By kryptogeld is ne node nen komputer den as aneslöäten is by en netwark vöär kryptogeld. Nodes holdet et netwark draiende döär verskillende taken te doon; oaverdrachten döärgeaven, goodköären of en kopy van de blockchain harbargen. Yderen komputer hevt en kopy van de bookholding. As der oaver eynen komputer ne betaling edån wördt, sendet den dår verslöätelde informaty oaver når alle andere nodes in et netwark. Dårmed wördt up alle aneslöätene komputers de bookholding byewarked en den oaverdracht byeskreaven.

Nodes sint vake van vrywilligers. Mangs kryget dee der en percentage geld vöär dat se öären komputer dervöär leynet. Mangs sint nodes ouk van de beheyrende organisaty achter ne kryptomünte.

Timestamping

De echtheid van ne kryptomünte wördt med verskillende wysen van tydmarkeren beweysen. Dee tydpünten wordet dan in de blockchainbookholding byeskreaven sunder tüskenkumst van ne darde partye.

Et eyrste tydmarkeringsstelsel in gebruuk was et prove-van-warking-stelsel, en ingewikkeld algoritme dat elektroniske gelduutwesseling nåkikt. Et algoritme is meysttyds baseerd up de SHA-256 en scrypt. Vöärbealde van andere hashing-algoritmes vöär prove-van-warking sint CryptoNight, Blake, SHA-3 en X11.

Dan gevt et ouk noch de beveiligingsmetode prove-van-besit. Dårmed muttet gebrukers bewysen dat se en wis andeyl kryptogeld besittet.

Ümdat kryptogeld sou decentraliseerd is, wordet disse twey valideringswysen vry nöäst mekander gebruked. Et hangt der mär net vanaf wat den maker van ne münte en good systeem vindt.