Oostfreisk Nederduutsk
| Oostfreisk | |
|---|---|
| Eigen noum | Oostfreisk, Oostfraisk, Oostfreejsk (Platduutske skriefwies: Oostfreesk, Oostfreesch) |
| Annere noumen | Grönnegsk-Oostfreisk, Oostfreisk/-fraisk/-freejsk Plat/Nederduutsk |
| Duutske noum | Ostfriesisch, Ostfriesisches Platt/Niederdeutsch |
| Laand | Duutskland |
| Sproukroem | Oengeveer de landkreizen Leer, Auwerk, Emden oen Witmond, dus d'olle groufskoep Oostfreisland |
| Aantel sprekers | 230.000 |
| Dialekten | |
| Toalklassifikotsioon |
|
| Schrift | t Lateinske alfabet |
| Sproukstoates | Dat Oostfreisk wordt zein as dialekt van dat Nedersassiske |
| Toalkode ISO 639-1 | n.v.t. |
| Toalkode ISO 639-2 | n.v.t. |
| Toalkode ISO 639-3/DIS | frs |
Dat Oostfreisk Nederduutsk of Oostfreisk Plat is de Nederduutse volkssprouk in Oostfreisland. Oostfreisland heurt tou de Regiounen, in dij t Nederduutske nog n relatief staarke stèllen het. Oenner de invljoud van t Hoogduutske is vandoug n ruggang van de sproukkompetens bie de joengluu tou zein. De term Oostfreisk oemvat in t algemein sproukbroeken vandoug meist op t Oostfreiske Plat oen allend nog zèlden oep de in Oostfreisland oetstörvene Ostfreiske sjprouk, dij allend nog boeten Oostfreisland in dat Seelterland van zikkoem 2.000 luu prout word.
Klassifikotioon
bewarkDat Oostfreiske Plat heurt tou de Nedersassiske tak van t Nederduutske. t Is anners kein "oldsassiske" moendoard, soenern oentstoen eerst van oem oen bie 1400 ôf aan oep t Freiske substrouet. Dat is liek as dat Sleeswiekske oen dat soumde Oostnederduutske n "Kolonioaldialekt". t Oostfreiske Platt word binnen t Westnederduutske in de regel bie t Noordnedersassiske rekend. Sumtieds word t as apaarte groep sein.
In de Middelnederduutske tied gaf t n dialektsoumeln tusken t Oostfreiske oen t Ollenbörgske dij veur n sjkriefsjprouk zörgde. Agathe Lasch ordent 1914 dat Oostfreiske Middelnederduutsk mit t Ollenbörgske as Ostfriesisch-Oldenburgische sjkriftsjprouk in. Robert Peters doar entegen vat 1984 t Groningisch-Ostfriesische tou ein middelnederduutske sjkriftdialekt tousoammen.
In bezöndere de ollere Nederlandske literatoer kent de term Friso-Saksisch veur Nederduutske dialekten op t Freiske substrout, oener dij t Oostfreisk Plat klassifiseert wör. Doar bie wörden in bezöndere de westelke Oostfreiske dialekten heveg mit de Grönnegske dialekten tou t Grönnegs-Oostfreisk tousoamenvat.
Aangrenzende dialekten
bewarkDe oemliggende Nedersassiske dialekten dij t Oostfreisk noa sjtoun: in t oosten geit t Oostfreiske in t Jeverlandsk oen Noordollenbörgske over via t Harlingerlandsk, in t westen steit t Grönnegske, trots de tounemende infljouden van de daksprouken Nederlandsk oen Duutsk, nog zeer dicht bie. Mit de meiste Grönnegske oen Noordollenbörgske outsdialekten het dat ook t Freiske Substrout gemein.
In t zuden oen zuudoosten worden de verwante dialekten van t Eemselandske, Hummlingske oen Zuudollenbörgske prout. Dizze hebben kein Freiske substrout oen hebben doaroem meer westfeelske merkmoulen. Doartou het de sjtaarke konfessioonsgrens tusken t protestantiske Oostfreisland oen t katholiske Eemse- oen Muunsterland laange tied t koentakt tusken de dialekten tegenhollen.
Geschiednis
bewarkDe oorsprunkelke volkssprouk tusken Laauwers oen Wezer was de Oostfreiske sprouk. Dizze wör in Oostfreisland van oem un bie 1400 deur dat Middelnederduutske omwisseld, ouver beinvloedde de "neie" sprouk ok. Dat in Ostfreisland in bruken kommende Middelnederduutsk volgde neit allend de Freiske substrout ouver ok n konservotieve lösse nederduutske woordskat op, dij zuk in annere dialekten neit behollen het. Dat oenerscheid tou de oemliggende nederduutske dialekten berusten tou n deil tou vandoug tou op de scheiden ontwikkeln van de beide dialekten. Ook sporen van dat deilen van Eemse- oen Wezerfreiske varianten van dat Oldoostfreiske vinden zuk tou vandoug aan tou in Oostfreiske Plat terug.
Doarbie kwemen invloeden oet dat Nederlandsk oen doarmit ok dat Fransooske, dij kommen deur de touheuregkeit tou dat Napoleoniske Keunegriek Holland. Nederlaandsk was in bezöndere in dat kalvinistisken Reiderland wied zet oen as kaarkensprouk tou in de 19. Joarhoenert tou in broeken. Dit wör verstaarkt deur luu dij oet Grönnen noar Oostfreisland wonen kwemen oen annersroem.
Dialekten
bewarkDat Oostfreiske Plat kent toulrieke outsdialekten, dij veural deur n verannerde oetsprouk oen oenerskeid in de woordskat van einanner ôfwieken. Doarbie vinden zuk twei hooftgroepen. De lutjedere groep word Harlingerlandsk nuimt oen vindt zuk in dat oosten, in zikkoem de Landkreis Witmond van vandoug. Dizze dialekten stoun bereits de oostelke Noordnedersassiske mondoarden noaher oen goun flöiend in dat Jeverlandsk oen Noordollenbörgsk over. De westelke dialekten zetten zuk doar entegen staarker van dat Ollenbörgske ôf. Dizze dialekten, veural dat Reiderlandsk oen dat Borkumersk, stoun bereits dat Grönnegsk zeer noa.
Ein noar boeten tou opvallend oenerskeid tusken dat Harlinger Plat oen de overigen Oostfreiske dialekten is dat woord veur dat Hoogduutske sprechen/reden: de Harlingerlander snacken liek wie de meiste annere dialektspreker tusken Ollenbörg oen Sleeswiek, ouver de annere Oostfreisen prouten (nederlandsk praten). De sproukgrens van dizze beide groepen ligt oengeveer liek aan de woar grens tusken dat Eemsefreiske oen Wezerfreiske in de olle Oostfreiske sprouk lag.
In ein aarbeit van de sproukwetenschoepsleer van Marron Curtis Fort noar de nedersassiske oen seelterfreiske dialekten tusken Laauwers oen Wezer wörden de volgende outsdialekten oenerzöcht:
Insel Borkum, Boenen in dat Reiderland, Auwerk, insel Balterm, Witmond in dat Harlingerland oen Raauderveen. Hieroet kin man de volgende dialekten hollen:
Merkmoulen
bewarkDat Oostfreiske Plat oenerskeidt zuk in n riege van merkmoulen van dat Noordnedersassiske, zo as dat in dat oosten bit Sleeswiek prout wordt. Liek wie in de Nederlandske sprouk oen in de Alemanniske dialekten wordt heveg van lutjevörm broeken moukt. Dat wordt moukt mit de suffiks -je of -tje oen -ke, biespeulswies voutjes, kloentje, luuntje, tuutje. In Grönnegsk geft dat dezölfde woorden: voutjes , klontje, luntje, tuutje.
De lutjevörm komt ook veel bie de Oostfreiske veurnoumen veur un moukt n mannelke noum wieflek, tou n biespeul Jouke (m) wordt Joukje (w).
Woordskat
bewarkOk in de woordskat gift dat oenerscheiden tou dat standardduutsk, n rieg van woorden het zien noaste overzetten in dat Nederlandsk of Engelsk.
Biespeul
| Oostfreisk | Grönnegsk | Noordnedersassisk | Nederlaandsk | Westlaauwersk Freisk | Englisk | Hoogduutsk |
|---|---|---|---|---|---|---|
| heur | heur | ehr | haar | har | her | ihr |
| mooi | mooi, schier | scheun | mooi, schoon | moai | beautiful, nice, fine | schön |
| gebeurn | gebeurn | passeern | gebeuren | barre | to happen | geschehen |
| proten | proaten | snakken | praten | prate | to talk, to prate | sprechen |
| neit | nait | nich | niet | net | not | nicht |
| was | was | wer | was | wie | was | war |
Boetendat geft dat ook begrippen dij zuk van dat Duuts op n annere meneier ontwikkeld hebben oen doarmit dat Nederlandsk of Englisk noa stoun. n Biespeul:
| Oostfreisk | Grönnegsk | Nederlandsk | Westlaauwers Freisk | Englisk | Duutsk |
|---|---|---|---|---|---|
| klok | klok | klok | klok | clock (Bedeutung: Uhr) | dagegen Glocke |
| 't is klok tein | t is tien uur | het is tien uur | it is tsien oere | it is ten o' clock | es ist zehn Uhr |
| uur | uur | uur | oere | hour | Stunde |
| n karteier uur | n kertaaier/vörrel | een kwartier | in kertier | a quarter of an hour | eine Viertelstunde |
n Verlieken van dat Nederduutske Oostfreisk mit dat lest overlevende dialekt van de Oostfreiske sprouk, dat Seelterfreisk, verdudelkt de oenerskeidelke ontwikkelen op de klanken sunt de sprouken wizzen van Freisk noar Nederduutsk, ouver ook overeinkomsten in de woordskat.
| Oostfreisk Plat | week | Fack | Land | hören | söken | Für | slecht | Dag | Kark | denken | breien |
| Seelterfreisk | wook | Fäk | Lound | heere | säike | Fjuur | sljucht | Dai | Säärke | toanke | braidje |
De Oostfreiske standoardgrout, dij zien ôfkomst heil neit kloar is, luudt Moin oen wordt op elk moment van de gad broekt. Van Oostfreisland oet het er zuk vandoug in dat heile Platduutske sproakroeum oen dat zudelke deil van Deenmaark oetbreiden, ende van de 20. Joarhoenert greip er ok noar zuden over. "Moin" is neit, zo as vouk aannomen wordt, n ôfkörten van "guten Morgen", zo as dat scheun in dat Luxembörgske is. Woarschienlek is sien ontstoan oet dat platduutske "moien dag" veur dat Hoogduutske "Guten Tag".
Skriefwies
bewarkSchreven wordt Oostfreisk Plat, in dij n beachtelke regionoale literatoer besteit, overwegend in de "Schrievwies Oostfreeske Landskupp", ein aan de Lindow-ske orthographieregels orienteerde schriefwies. Dizze is van de Oostfreeske Landschoep ontwikkelt worden. Zie stelt n dialektovergriepende kompromisskrieven doar oen wordt as "offitsjelle skriefwies" brukt.
Doarnoust geft dat, oet ein privoate initiotief, sunt oem oen bie 1975 ein alternatieve skriefwies, die zuk staarker aan de waarkelke oetsprouk van dat Oostfreisk orienteert oen veur elke klank n skriefvörm het. Dit system het anners weineg verbreiden, wiel dat velliecht veur veel luu tou stoer is oen tou wied van de skriefwies van de daksprouk, Duutsk, ôf ligt.
De Oostfreisen oen heur sprouk
bewarkDe hollen van de Oostfreizen tegenover heur sprouk is gelegentlich en bittje twijspölleg. Dat geft immer foasen in dij t plat meer of minder aksepteerd of populeer was. Dit luipt vouk paralel mit politiske perioden.
Dat Oostfreiske plat wordt einerzieds verbonden mit n sozioale statoes, ouver annerzieds veur identiteitsstiftende faktor veur de Freizen. Dizze faktor zörgt veur n einheidsgevuil, woardeur zie zuk in heur sprouk van dat Eemselandske oen Ollenbörgske ôfzetten oen oenerskeiden willen.
|
Skreven op Emder Plat in de Grönnegske skriefwies |
Literatoer
bewark- Ahlsson, Lars-Erik: Studien zum ostfriesischen Mittelniederdeutsch, Uppsala 1964.
- Buurmann, Otto: "Hochdeutsch-plattdeutsches Wörterbuch. Auf der Grundlage ostfriesischer Mundart" in 12 Bänden, 1993 neu herausgegeben vom Verein "Oostfreeske Taal"
- Byl, Jürgen / Brückmann, Elke: "Ostfriesisches Wörterbuch - Plattdeutsch/Hochdeutsch", Verlag Schuster, Leer
- Doornkaat Koolman, Jan ten: Wörterbuch der ostfriesischen Sprache. 3 Bände (1879/1884), Reprint Wiesbaden 1968.
- Foerste, William: Der Einfluss des Niederländischen auf den Wortschatz der jüngeren niederdeutschen Mundarten Ostfrieslands (1938), Reprint Leer 1975.
- Hobbing, J.: Die Laute der Mundart von Greetsiel in Ostfriesland, Nienburg 1879.
- Isakson Biehl, E.: Norderneyer Protokolle. Beobachtungen zu einer niederdeutschen Mundart im Rückgang. Diss. Stockholm 1996.
- Janßen, Hans: Die Gliederung der Mundarten Ostfrieslands und der angrenzenden Gebiete (1937), Reprint Walluf 1973.
- Kruse, A.: Zur Lage des Plattdeutschen im nordwestlichen Ostfriesland. Ergebnisse einer Befragung von Schülerinnen und Schülern aus Emden und Umgebung. In: Quickborn 83 (1993) Heft 3, S. 64-83.
- Matras, Y. / Gertrud Reershemius. 2003. Low German (East Frisian dialect). München: Lincom.
- Remmers, Arend: Zum ostfriesischen Niederdeutsch. In: Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 117 (1994), S. 130-168; 118 (1995), S. 211-244; 119 (1996), S. 141-177.
- Remmers, Arend: Plattdeutsch in Ostfriesland - Die Mundart von Moormerland-Warsingsfehn, Leer 1997.
- Stürenburg, Cirk Heinrich: Ostfriesisches Wörterbuch (1857), Reprint Leer 1972.
- Vries,Gernot de: "Ostfriesisches Wörterbuch - Hochdeutsch/Plattdeutsch", Verlag Schuster, Leer
- Wiesenhann, Tjabe: Einführung in das ostfriesische Niederdeutsch, Reprint Leer 1977.
Hìnwiezen
bewark- https://oostfraeisk.org/ woordenboek (privat)
- http://www.oostfreeske-taal.de Ostfreeske Taal
- http://www.diesel-online.de Diesel - dat oostfreeske Bladdje, the trilingual East Frisian newspaper
- https://web.archive.org/web/20211218194822/http://platt-in-action.de/
- http://www.ostfriesischelandschaft.de
- http://www.lowlands-l.net/anniversary/ostfriesisch.php
