Over-Ysselsche Boere-Vryagie

De Over-Ysselsche Boere-Vryagie is een boerenklucht uut de eerste helfte van de 17e eeuw, deur een niet enuumde schriever eschreven in Zuud-Sallaands dialect (waorschienlijk van Dèventer of umgeving). 't Is 't ienige wark in zien soort in 't Nedersaksisch van Nederlaand van veur de 19e eeuw, mit de meugelke uutzundering van de klucht Lukevent (uut de Achterhoek of 't Westfaolse grèensgebied) en de VVestphaelsche To hooupe Kallinge (Westfaals deur een (oost?-)Nederlaander eschreven, mit meugelijke Nederlaands-Nedersaksische invloed). 't Is ok de belangriekste veur-19e-eeuwse weergave van een Oaveriessels dialect.

Inhold

De klucht bieldt de grofheid en stiemsheid van 't boerenvolkien uut. De personages neemt heur gien blad veur de mond: "ze hebt sich zo besettene lief, ze zollen sich wal oete eyrze vretten." De boerse koppigheid blek as een trouweri'je haoste niet deurgiet, umdet de olders van de broed weigert um iene veerze méér as broedsschat te gèven.

Lubbert Bouck-slagh en Smodde-moelen Zwenne vri'jt mit mekare en oavertuugt heur olders - of moe en oom in 't geval van Lubbert - um mit mekare te praoten oaver de trouweri'je. Zwenne giet mit heur moe Grete naor de stad um slickerye in te slaon.

Mar as de femilies mekare bekend maakt wat ze van plan bint heur zeun en dochter in 't huwelijk mit te gèven, viendt de femilie van Lubbert det de olders van Zwenne te weinig geeft. D'r mut miensens nog een veerze bi'j, mar daor prakkezeert de va van Zwenne niet oaver.

Lubbert dreigt ten kriege (in 't leger) te gaon as hi'j Zwenne niet mag trouwen. De pastoor (domeneer) wördt d'rbi'j ehaald en löst mit zien netuurlijke gezag de stried op.

Taal

Begun van de Over-Ysselsche Boere-Vryagie, uut Niederdeutsche Bauernkomödien (Jellinghaus, 1880). Titel en tenielanwiezings zoas 'Eerste bedrijf' bint in 't Nederlaands.

De titel van de klucht plaatst 't wark in de pervincie Oaveriessel. De taalkundige en hooglerer Nedersaksisch Klaas Heeroma mienden (1958) det de taal die de personages gebruukt (behalve de Hollaandsig praotende pastoor), wis op Dèventer en umgeving. Dit is de ienige umgeving daoras alle taalkenmarken te plaatsen bint. Vörmen as nich en hous (uutspraoke 'hoes') in plaatse van 't tegenswoordige Sallaands niet en huus kunt wiezen op een vrogger stadium van de taal.

Heeroma besprek onder meer de veurnaamwoorden ons en u (uutspraoke 'oe'); voltooide dielwoorden mit prefix -e (eworden, eholpen), 't Saksisch ienheidsmeervold (se bint), umlaut in de verkleinvörms (eppelken, vetken), de verkleinvörm -ken, en 't woordgebruuk.

Een opvaalend woord is (be)callen veur '(be)praoten', det vrogger wied verbreid was (Oaveriessel, Westmünsterlaand) en now nog in 't Limbörgs veurkump ('kalle'); vergeliekt Engels 'to call' en Nederlaands 'raaskallen'. Uut de taal bliekt ok bepaolde gebruken, zoals een bi'jname véur de veurname, wat nog altied veul veurkump in 't Nedersaksisch (Slaghecken Hiendrik, Lummen Johan), en anspreekvörms (Geyse meuye [Geze meuie], Geirt eum [Geerteum], Pastoor Heir [pastoorheer], Goossen breur, Jous Vaer [Joostvaar]).

Uutgaves

De oldst bekende uutgave van 't stok verscheen in 1641 in Amsterdam 'by Joost Broersz, in de Pijlsteech'.
Mit een köppel Westfaolse kluchten verscheen 't stok in de verzameling Den Westfaelschen Speel-Thuyn (Amsterdam, 1661; herdrok Utrecht 1687) as een Over-ysselsche Vryagie van Lubbert Bouk-Slagh Unde Smudde-Mulen Swenne.
De klucht stund ok, onder de titel Overijselsche boerevrijagië, in Johannes van Vloten zien verzameling Het Nederlandsche kluchtspel van de 14e tot de 18e eeuw (diel 2, Haarlem 1854).
De miest recente uutgave is Hermann Jellinghaus zien Niederdeutsche Bauernkomödien des siebzehnten Jahrhunderts (Tübingen 1880).

Jellinghaus, die volgens Heeroma niet in de kunde was mit Van Vloten zien uutgave, gef tekstcommentaar, tekstverbèterings en een woordenlieste Nedersaksisch-Hoogduuts, intied det Van Vloten mar van een antal woorden in voetnoten de Nederlaandse vertaling gef. Jellinghaus, die bekend was mit Platduutse schrieveri'je, liekt ok een bèter begrip te hebben ehad van de Nedersaksische tekst as Van Vloten. Van Vloten beduudden de Vryagie as een klucht in 'twentschen tongval'. Ok Heeroma docht eerst det 't um een Twèentstalige tekst gunk, mar kwaamp daor nao zien veurlopige taalanalyse op terogge.

Heeroma mienden det een heruutgave belangriek was, mar daor kwaamp 't in zien tied niet van.

Bronnen

Klaas Heeroma (1958), 'Oostnederlands uit de 17de eeuw', in Driemaandelijkse Bladen, 10e jaorgaank
Hermann Jellinghaus (1880), Niederdeutsche Bauernkomödien des siebzehnten Jahrhunderts, Tübingen: Literarische Verein in Stuttgart
Johannes van Vloten (1877-1881), Het Nederlandsche kluchtspel van de 14e tot de 18e eeuw, Haarlem: W.C. de Graaff
Wörterbuch der Westmünsterländischen Mundart: 'Well de Bookeltse Kalle kallen kann, kann ne mooie Kalle kallen.'
Benjamin Blijdenstein (1780-1857) in zien Twenther Brulf'teleed: 'Wy kallet as we et bynt 'ewent.'

Oetgaonde verwiezing

Scan van Hermann Jellinghaus, Niederdeutsche Bauernkomödien des siebzehnten Jahrhunderts (1880). Hier viej de tekst van de klucht mit een verklaorende woordenlieste Nedersaksisch-Hoogduuts

Dit artikel is eschreven in 't Zuudwest-Drèents van de Drèents-Oaveriesselse grèensstreek.