Rampjoar

Et joar 1672 steet in de Nederlandse geskiedenisse bekend as et Rampjoar. In dat joar wodden de Republiek der Zeuven Veraenigde Nederlaanden, veurgänger van et könninkriek der Nederlaanden van vandage an-evallen deur Engelaand, Frankriek, en de bisdommen Münster en Köln. De binnen-evollen leagers verslogen et zwakke leager van de Republiek en bezetten rap völ groandgebeed. Deur dizze teggenslagen brak paniek uut in den neet bezette delen van de Republiek. Völle bestuurders dee an de kante van de tot dee tied leidende parti-je van de stoatsgezinden stoanden, wödden edwongen eure plaetse of te stoan an prinsgezinden. Dat joar vörmden zo ok et ende van et Eerste Stadholderloze Tiedpark. Den belangrieksten stoatsgezinden regent was Johan de Witt. Soamen mit zienen breur verloar hi-j in dat joar neet alleneg zien ambt moar ok zien leaven toon zie deur ne hellegen trop leu wödden vermoord.

Lodewiek XIV

Een beroomd Nederlands gezegde zegt dat toondertied et volk redeloos, de regiering roadeloos en et laand reddeloos was.

Michiel de Ruyter

Bestoanden toostaand in de Republiek

Al tiedens den Tachtigjoarigen Oorlog hadden spanningen bestoan tussen anhangers van n bestuur deur de regenten en anhangers van n bestuur deur den prins van Oranje. Dizze spanningen waren in 1650 uut de hand eloppen toon Willem II Amsterdam in prebeerden te nemmen en zo den machtsstried in zien veurdeel te loaten endigen. Noa zienen plotselingen dood kwamen ziene teggenstanders dee later den name stoatsgezinden (teggenoaver Prinsgezinden) kreggen, wier an de macht. Volgens eure oavertuging was nen stadholder of könning schadelek veur de 'Woare Vri-jheid'. Den zönne van Willem II, nog nen zugeling wodden neet beneumd tot stadholder en ok et ambt van Kapitein-Generoal (opperbevelhebber van et leager) blef unbezet. De Stoaten van Hollaand beneumden Johan de Witt, zönne van nen regent den deur Willem II gevängen was ezet, tot roadpensionaris, et belangriekste burgerleke ambt binnen de Republiek. Howal lange neet alle bestuurders en previnsies 'Stoatsgezind' waren, hadden Stoatsgezinden zolange der geen grote economiese problemen of kriegen dreigden den macht steavig in hende. Doarumme en vanwaege eure eigen zakeleke belangen prebeerden de regenten krieg binnen Europa te vermieden.

Jan de Wit

Butenlandse Zaken

Tiedens den unofhänkelekheidskrieg teggen Spanje had de Republiek een verboand eslotten mit Frankriek. In 1648 hadden Spanje en de Oostenriekse laanden de Republiek erkend en was der vrea eslotten. Frankriek doarinteggen had wal vrea eslotten mit Oostenriek moar had deur-evochten mit Spanje tot 1659.

Volgens de Vrea van de Pyreneeën zol den Fransen könning Lodewiek XIV trouwen mit ne dochter van Filips IV. Maria Theresia zol ofzeen van heure arfrechten in ruul veur nen broedsschat. Dizzen broedsschat wodden nooit betaald deur de Spanjoarden.

De verholding tussen de Republiek en Engelaand was in dizze tied lastig. De laanden waren teggenstaanders op et gebeed van handel en kolonies. In 1651 had dit al tot den Eersten Engels-Nederlaandsen Oorlog geleid. Nen geheimen paragraaf, de Akte van Seklusie, bi-j de vrea was dat Hollaand et ambt stadholder zol ofschaffen en nooit meer n lid van et Huus van Oranje zol loaten beneumen tot Kapitein-Generoal.

Oliver Cromwell had de bepoaling e-eist as reaktie op de hulpe van Willem II an zienen schoonvader Karel I van Engelaand tiedens den Engelsen burgeroorlog en de nauwe banden tussen de Stuarts en de Oranjes. Al was ne vermindering van den invlood van de Oranjes de Stoatsgezinden zeker neet unwelkom, mit dizze bepoaling mengden zie binnenlaandse en buutenlaandse politeek. De Prinsgezinden waren dan ok alderbastend mietereg.

Noa de restaurasie van de Stuarts wodden de boaven-eneumde bepoaling vort-ehaald uut et verdrag moar de bepoalingen van de vrea dee noadeleg waren veur den Nederlaandsen handel neet, zoas et handhaoven van de Akte van Navigoasie. Den stried tussen de beide Noordzeelaanden laaiden opni-j op en den Tweeden Engels-Nederlaandsen Oorlog volgden. Noa den veurigen krieg had Johan de Witt den vloot beheurlek verstarkt ten koste van et laandleager van de Republiek. Mit dizzen vloot en de hulpe van de Fraansen woarmet oaverni-j n bondgenotschap was an-egoane, wist de Republiek Engelaand en zienen bondgenot Münster te versloan. De hulpe van Frankriek tiedens dizzen krieg had veurnoamelek bestoan uut diplomatieken drök, Frankrieks leager en vloot waren bi-jnoa neet in-ezet ewest. Tiedens de vredesunderhändelingen blek woarom. Noa den dood van Filips IV maken Lodewijk XIV ansproak op n deel van de arfenisse veur ziene vrouwe. Volgens plaatselek recht in delen van de Spaanse Nederlanden geet et arfdeel van dochters uut n eerder huwelek veur et arfdeel van zönnen uut latere huweleken. Lodewiek XIV legden dit zo uut dat ziene vrouwe de Spoanse Nederlaanden zol arven umdat zi-j uut et eerste huwelek van Filips kwam en zienen opvolger Karel II van Spanje ne zönne was uut Filips' tweede huwelek. Um de mening kracht bi-j te zetten veel Frankriek den Spaanse Nederlaanden binnen.

Dizzen untwekkelingen waren teggen de belangen van de Republiek. Een militair stark laand as Frankriek zol n völ groter gevaar wean veur de Republiek as et zwakke Spanje.

Um Frankriek te stoppen slot Johan de Witt de Triple Alliantie mit Engelaand en Zweden. Formeel was dit n bondgeneutschap dat zol bemiddelen in den krieg tussen Spanje en Frankriek moar in geheime underdelen verboanden de soamenwarkenden zich um geweld te gebruuken as ene van beide laanden (leas Frankriek) geen vrea zol willen.

Lieken van de breurs De Witt, vermuudelek deur Jan de Baen

Renversement des Alliances

Frankriek en Spanje slotten vrea moar deurdat dee geheime bepoalingen van de Triple Alliantie bekend raken, veulden Lodewiek XIV zich beleadegd deur de Republiek. Boavendien veulden hi-j dat de Nederlaanders euren trouw an um hadden verbrokken.

Unmiddellek noa de vrea namp e stappen um de Republiek te buten te sluten. Zweden en Münster wödden rap um-ekocht moar de Engelse peblieke mening was wantrouweg vergelekken mit Lodewiek XIV. Veur den Engelsen könning Karel II was nen krieg teggen de Republiek wal in zien veurdeel. Den krieg zol vermeudelek leiden tot den val van de stoatsgezinde regering. Hierdeur zol zienen neave Willem III den macht kriegen. En den krieg boad meugelekheden um den Nederlandsen (handels)teggenstand te verneetegen.

Noa bemiddeling van Henriëtte Anne, Karel's zuster, vrouwe van Lodewieks breur, wöd ne geheime anvallende samenwarking etekkend (Traktoat van Dover) tussen Engeland en Frankriek. Frankriek zol de Generoaliteitslaanden kriegen en ok nog wat delen in et Zuden, Münster en Köln delen in et Oosten. Engelaand zol wat kuststeadn kriegen en Willem III zol beneumd wödden as Soeverein Prins under de bescharming van Karel II. Lodewiek beloafden ok Karel te veurzeen van geld woarmet dizzen zol künnen regeren zunder et parlement te roadplaegen.

Willem III.

Opmars tot oorlog

De Nederlanders waren op de hoogte van dee underhändelingen tussen Fransen en Engelsen moar kleine underdealen waren neet bekend. Johan de Witt rekkenden derop dat de publieken mening van Engelaand teggen den krieg mit ne prottestantse natie zol wean en doarnoast Lodewiek XIV neet zol vertrouwen. Wieters deed e meujte um de verholding mit Frankriek te verbetteren. Oaver de meeste zaken waren gene teggengestelde belangen tussen de Republiek en Frankriek behalve et underwarp van de Zudeleke Nederlanden. Frankriek zag den Rien as ziene natuurleke grenze en tussen den Rien en Frankriek lagen de Spaanse Nederlaanden en de Generaliteitslaanden, n deel van de Republiek. Volgens den Fransen verteggenweurdiger d'Estrades waren de Nederlanders algemeen van eurdeel "Gallicus amicus, non vicinus"; den Galliër as vriend, neet as noaber. De Republeek had nen starken vloot moar maken te weinig veurbereidingen veur et leager. Redenen hierveur waren geldtekort en gebrek an vertrouwen in et leager dat in et verleaden n wapen in de hende van de stadholders was ewest.

Den krieg stoand der an te kommen. Under zwoaren drök van de angstege publieke mening ging De Witt akkoord mit de beneuming van Willem III as Kapitein-Generoal veur den duur van énen veldtocht.

Krieg

In meert 1672 veel den Engelsen vloot n van de Levant trögkommend Nederlaands handelskonvooi an. In april volgden de kriegsverkloaring. Frankriek en de bisdommen Köln en Münster volgden kort doarnoa.

In ploats van deur de Spaanse Nederlanden te trekken trok et Fransen leager deur et gebeed van de bissdommen en wat andere bondgenotten um den Spaanse Nederlanden en de verdeadegingsliene van de Republiek hen en veel vanuut et oosten binnen. Bi-j den Iessel kwam et tot nen veldslag den de Fraansen makkelek wonnen. No lag et hele groandgebeed van den Republeek oppen. In de steadn van Hollaand, Zeelaand en Utrecht was de paniek volleadeg. In völle ploatsen kwam et tot oproer en rellen teggen de regenten. Et volk wunsen de beneuming van den prins van Oranje en bestraffing van degenen dee-t verantweurdelek waren veur den krieg en den stoat van et leager. Beschuldegingen van verroad waren neet van den loch. Under dizzen drök veel de regiering, Johan de Witt en anderen stoatsgezinden namen ontslag en wödden vervangen deur prinsgezinde regenten.

Ene van den eerste handelingen van Willem III was et vorthalen van et weurd 'eervolle' in de ontslagverleaning van Johan de Witt.

Lodewiek XIV

Moord op de breurs De Witt

De giftegheid van et volk was nog neet tevreaden steld mit de machtsoavernoame en zocht n doolwit. In augustus wodden Cornelis de Witt, den minder talentvollen en nog minder eleefden breur van Johan de Witt gevängen zet op beschuldiging van verroad. Toon Johan de Witt zienen breur kwam bezeuken verzamelden nen trop leu zich rundumme de gevangenisse. Kort doarop wodden den trop den de gevangenisse mos bewaken vort-estuurd um nen trop plunderende boern te stoppen. Dee plunderende boern wödden neet evonden. Et ende kwam veur de breurs De Witt toon den trop de gevangenisse bestormden. De breurs wödden noar buten ehaald en vermoord woarnoa eure lieken ernstig wödden verminkt. Vingers, tene en geslachtsdelen wödden ofgehakt en op-egeaten.

De namen van wat moordenaars waren bekend moar zi-j wödden bescharmd en in enkele gevallen beloond deur den prins. Volgens bronnen was Cornelis Tromp, nen vi-jand van Johan de Witt en parti-jeganger van den prins tiedens den moord anwezzig. Teggenwoordig geleuft völ historici dat der n komplot was um dee moorden te pleagen en denkt dat Willem III op zien minst hiervan op de heugte was.

Historiesen plattegraond van de Stad umstreaks 1650

De Waterliene en et vervolg van den krieg

De Fransen waren deur egoane van den Iessel tot in Utrecht. Doar begonnen underhandelingen oaver vrea. Frankriek zol de gebeden ten zuden van den Waal kriegen, Engelaand Walcheren en wat steadn an de kuste en Köln en Münster wat gebeden in et oosten. Karel en Lodewiek hadden bedoold dat Willem III as prins zol regieren oaver n oaverbliefsel van de Republeek. Ok mos der völle geld wödden betoald en de kattelieke volleadege godsdienstvri-jheid wödden egeaven, anders zol Frankriek Utrecht en heel Gelderlaand holden. Dizze eisen waren zo hoge dat zie of-ewezzen wodden en starken de Republiek in heur verzet. Tiedens de underhändelingen was Willem III derin eslaagd zich trög te trekken achter de Waterliene. Dit was n alderbastend groot gebeed van de Zuderzee tot an de Zuud-Hollandse eilaanden dat under water was gezet um de vi-janden te stoppen.

Deurdat dizze liene makkelek te verdeadegen was leep den Fransen opmars vaste. Den Nederlandsen vloot had rond dee tied den vereanegden Engels - Fraansen vloot verslagen bi-j Solebay en den biskop van Münster Bommen Berend zag zich op 28 augustus edwongen um et beleg van Grunningen op te brekken. Dizze gebeurtenisse wödt in Grunningen nog altied elk joar evierd.

Op et diplomatieke front slaagde de Republiek derin um et Heilige Roomse Riek en Spanje an heure kante te kriegen. In 1673 veroaverden zi-j Bonn woarmet de Fraansen eur anvoorpunt verloaren. De Fransen zaggen zich hierdeur edwongen um de Republiek te verloaten. Engelaand, Köln en Munster slotten in 1674 vrea, den Fraansen könning vocht deur tot 1678.

Gevolgen

Den ervoaringen van et Rampjoar hadden beheurleken invlood op de richting van de butenlandse politiek van den Republiek. Willem III zol et as zien leavenstaak zeen um de Republeek en Europa te verdaedegen teggen Franse oaverwichtege anspröake. In alle kriegen van Lodewiek XIV zollen de Nederlaanders ziene teggenstaanders steunen. Toon in 1688 der meugelekheden waren um den Fransgezinden Engelsen könning te vervangen schonken zie geld en bemanden de Nederlaanders de beneudigde leagers veur ne Glorious Revolution. In Engelaand was de publieke mening beslissend keerd teggen Lodewiek XIV en de undernemming was eslaagd.

Literatuur

• Bowen, Marjorie. The William and Mary Trilogy, Vol. 1: I Will Maintain. Alberta: Inheritance Publications, 1993. pp. 353–359, 382.
• Kenneth Harold Dobson Haley. An English diplomat in the Low Countries : Sir William Temple and John de Witt, 1665–1672 (Oxford 1986)
• Herbert H. Rowen. John de Witt, Statesman of the "True Freedom" (Cambridge, 1986)