|
'tEt '''Enkhuzens''' is 'tet [[dialect|dialekt]] van de Noord-Hollaandse stad [[Enkhuzen]]. 'tEt Wödt ezeen as 'n [[West-Frees]] dialectdialekt, maor hef wal 'n heel eigen karakter. 'tEt Enkhuzens is naomelek op 'n antal punten veul beholdener as de dialectendialekten in de naobi-je umgaevink van de stad.
== Typering ==
'tEt West-Frees wödt wal ens underverdaeld in twee heufdgroopen: 't Eilaand-West-Frees enerzi-jdsenerzieds en 't Laand-West-Fries aanderzi-jdsaanderzieds. AsZo-as de beneumingen al doot vermooden, wöddenwöd mitmet den eersten groop et [[Tessels]] en et [[Wierings]] bedoold. Ok 'tet uut estarvenestorven dialectdialekt van Vleeland slotslöt zich an bi-j dit Eilaand-West-Frees.
De apartenaparte kanmarkenkenmarken van 't Eilaand-West-Frees bunt de uutspraokuutspraoke van '''ie''' veur "ij" en '''uu''' veur "ui". KanmarkenKenmarken, dee ok aparttypies bunt veur 'tet Enkhuzer dialect. Net as in 'tet Tessels en et Wierings spraektsprekt leu in Enkhuzen van ''diek'', ''tied'', ''muus'' en ''duuf''. Daorumme wödt ok 'tet Enkhuzens wal "Eilaand-West-Fries" eneumd. De umrengende darpen gebruukt vormen as ''duif'' en ''taid'' (of ''toid'').
'tEt Aparteaparte karakter van 'tet Enkhuzens letlöt zich histories verklaoren. As olde, umwalde stad was Enkhuzen 'n eslotten centrum, dat veural in dende [[Golden Eeuwe]] tot grotengrote blooibleuj kwam. Nao dizzendizze golden tied raaktenraken 'tet stadjenstaedjen in verval en in ofzundering van de resterest 'tvan et laand. Vergeliekbaor mitmet vissersplaetsenvissersplaetse as [[Urk]] en [[Volendam]] (mitmet de zeeralderbastend aparte dialectendialekten [[Urkers]] en [[Volendams]]): deur historischehistoriese redenen was de stad 'n "eilaand" ewöddenewodden, of -eslotten van et achterlaand.
== KanmarkenKenmarken ==
De Enkhuzense klinkerklaanken "'''ie'''" veur "ij" en "'''uu'''" veur "ui" bunt beholdende elementen van 't dialectdialekt: in 't [[Middelnederlaands]] waren dizzendizze klaankenklanken d'rder ja ovveral, maor vanof dende [[16e eeuw|16e eeuwe]] is 'tet in de Standaardtaol gebruukelekgebrukelek ewödden te [[diftong|diftongeren]]: 'uu' wierd 'ui' en 'ie' wierd 'ij'. 'tEt Enkhuzens hef, samen mit 'tet Tessels, 'tet Wierings en 'tet Vleelaands an dizzendizze klankverschoeving neet mit edoanmet-edoane. Opvallend bunt woorden as ''flute'' en ''spute'', mitmet "uu", umdat dizze woorden in 'tet Tessels en 'tet Wierings noe juust -as uutzoonderinguutzondering op den reagel- mitmet "ui" wöddenwodt uut espraoken-esprokken.
Woorden as "schaap" en "kaas" wödden in Enkhuuzen mit de '''ee''' van "beer" uut espraoken: ''kees'', ''skeep''. InMoar in de naobi-je umgaevink van de stad klunk 't echteret ''keis'' en ''skeip''. Ok hier kump 'tet Enkhuzens weer mit 'tet Tessels en 'tet Wierings ovverhenovverèn en onderscheidt 'tet zich van andere dialectendialekten op 'tet vaastelaand. Mangs wödt 'tet Enkhuzens wal as 'n "compromiskompromis" tussen 't Eilaand-West-Frees en 't Laand-West-Frees ezeenezene. 'tEt Dialectdialekt hef ok meer Holaandse vormen as de eilaanddialecteneilaanddialekten.
Hollaandse invlooden zeet wi-j in woorden as ''pijp'', ''vijf'' en ''wijf'', dedee mangsmaol mitmet 'n '''ij''' wöddenwodt uut espraoken-esprokken en dus neet, zoas eurspronkelek 'tet geval ewest möt hebbenwean, mitmet "ie". Ok opvallend bunt woorden as ''dorp'' en ''vork'': naogenoognaogenog alle West-Freese dialectendialekten broekt hier ''durp'' en ''vurk''. Toch blik deden vorm ''vurkie'' in et Enkhuzens tot begin [[20e eeuw|20e eeuwe]] in gebruuk ewest; dizzedizzen is op -eschrevven deur [[Kloeke]].
'nEen Aanderander apart kanmarkkenmark van 'tet Enkhuzens is 'tet wegvallen van de '''h''' in [[anlaut]]. 'nEen "Huis" wödt zo 'n "''uus''". Dizzen h-wegval vind wi-j neet in 'tet Tessels en ok neet in 'tet Wierings, maor wal in 'tet [[Volendams]] en ok in 'tet olde Vleelaander dialectdialekt. Wegvallen van de H is 'n verschiensel dat in veul Nederlaandse dialectendialekten verskientveurkump. Wieter aparteapart en algemeen West-Frees is 'tet behold van '''sk-''' waor 't Algemeen-NederlaandsNederlands "sch-" hef staon.
=== Invlood uut 'tet oosten ===
Op bepaolde punten wiektwik 't Enkhuzens van de aandere Noord-Hollaandse dialectendialekten of, zodanigdusdäoneg, dat onderzeukers 'n invlood van buutenof vermood. Dit zol dan 'tet oosten van Nederlaand waen, waor [[Nedersaksisch]]e dialectendialekten wöddenwodt espraokenesprokken.
De volgende kanmarkenkenmarken van et Enkhuzens valt neet onder 'tet West-Frees te brengen:
* De aparte woorden ''breg'', ''reg'', ''pet'' klunktklinkt, as Algemeen-Nederlaands, "brug", "rug" en "put"
* De aparte 'ie' dee veural beholden West-Freese dialecten gebroekengebroekt in o.a. ''vier'' (vuur) kömp in 't Enkhuzens zo neet veur; "vuur".
* 'tEt Enkhuzens hef "art", "varf" en neet "urt" of "ort", de West-Freese vormen.
* 'tEt Enkhuzense woord veur "nieuw" is ''nij''; echt West-Frees is ''nuw''. Dizzen 'ij' is hoogstwaorschienlek uut 'tet oosten ofkomstigofkumsteg.
* 'tEt Nederlaandse woord ''voor'' is in 't Enkhuzens ''veur''; ok dit is eerder Nedersaksisch as West-Frees. Toch hebt dialectendialekten rundum Enkhuzen hen (Drechterlaands) den "eu" ok op dizzendizze plekkeplaatse; 'tEt Enkhuzens liekt dizzenlik dialectendizze tochdialekten te hebben beïnvlood.<ref>K. Heeroma, Hollandse Dialectstudies, Wolters, Groningen, 1335</ref>
== Status ==
HedensdaogeVandag-en-dag wödt 't Enkhuzer dialectdialekt neet heel veulvölle meer espraokenesprokken. Deurdat 'nne bulte leu van buten Enkhuzen in de stad bunt komen wonnen, en 'tet Standaardnederlaands of et "gewone" West-Frees mitbrachtenmetbrachen, wödt 'tet dialectdialekt staoriganstäorigan vergetten, en vervangen deur de Noord-Hollaandse of West-Freese umgaangstaolumgaangstaal zoas dee ok wieters in de proveensieprevinsie wöddenwöd espraokenesprokken.
{{Bron|
*Sjoerd Spoelstra (1893), ''Enkhuizer Woordenboek'', Amsterdam: P.J. Meertens Instituut. In dit woordenbook wödt ok op 'n antal dialectkanmarkendialektkenmarken in -egaon.
*K. Heeroma (1935), ''Hollandse Dialectstudies'', Grunning: Wolters
}}
| 