Verskil tüsken versys van "Heerlekheid"

Den centralen persoon van de heerlekheid was den eigenaar van dee rechten: den '''[[HereHeer (feodalisme)|hereheer]]''', vri-jherejheer of arfherearfheer (of vrouwe, vri-jvrouwe of arfvrouwe). Et [[Latien]]se woord veur hereheer, ''dominus'', wierd ok wal broekt. DeDen hereheer trad op as leenman van nen hoogerenhogeren hereheer. Dizzen hoogerenhogeren hereheer kon ne hoogn edelkearl wean, deeden zelf weer as leenman optrad namens nen könning of keizer.

Tot et ende van et [[Ancien Régime]] ([[1795]]) maakten in sommige streken dende darpen bestuurlek deel oet van ne heerlekheid. De heerlekheden waren nen uutvloojseluutvleujsel van et [[leenstelsel]], mitmet name et in leen geaven van den rechtsmachterechtsmacht deur den vorst. Dizzen gaf zien bestuurliekbestuurlek en juridies recht in leen an nenen [[leenman]], mangs as beloningbelonning an nen kriegs- of poletiekepoletieken medestaander of vertrouweling van den machthebber. Den hereheer beschiktenbeschikken dus steeds oaver geheel of nen deledeel van et oaverstiegend könninklek gezag, bi-jveurbeeld as [[gravegraaf (titel)|gravegraaf]] of [[hertoghartog]].

Umdat lenen ontstonden uut kriegsdeenstcontracten tussen nen vazal en zien suzerein (veulal "manschap" eneud), was nen leen steeds persoonsgebonden. Deur den opkomst van beroopsleagers, kwam dit manschap in onbruuk of wörd vervangen deur kriegssbelastingen. Den persoonsgebondenheid van et leen blef evenwal veurtbestoan. Dit had under aandere tot gevolg dat bi-j et oaverlieden van nen leenkearl et leen in weer trögveel an den leenhereleenheer. Den eerstgeboren arfgenoam kon de heerlekheid evenwal beholden, deur ne warkwieze van "leenhulde" te volbringen an et leenhof. Den ni-jen leenkearl deenden dan nen (symboliesen) sommesom geld an zien leenhereleenheer te betalen (het "leenverhef"). Deezelfden verheffings warkwieze deenden ok evolgd te wödden bi-j verkoop van ne heerlekheid.

Als doarder gene rechtstreeksen ofstammeling was, konden anverwaanten nenn rechte van noaderskop uutoefenen, wat verkloart woarum heerlekheden eeuwnlenge in eenzelfde familiestam verankerd konden blieven.

Et bezit van nenne heerlekheid mag neet verward wöddenwodden mitmet et bezit van groand. Et bezit van nenne heerlekheid gaf den eigenaar slechtsaleen moar bepoalde ''rechten''. Et kon zelfs veurkommen dat den hereheer gene groandbezit in zienziene heerlekheid had. MitMet 'heerlekheid' wöd dan et gebeed aneduud woar dee rechten betrekking op hadden. Binnen dende heerlekheid was den hereheer erechtigd om lokoalenlokale ovverheidsdeenoaren en gezagsdreagers (zoas nen [[meier (bestuur)|meier]], [[baljuw]] of [[scholt]]) te beneumen. MitMet name et beneumen van dizzen ambtenoar (nenn soortesoort [[burgemeisterbörgemeister]], [[polisie]]kommissaris en [[kantonrechter]] in éneéen persoon vereanigd) goldengold as nen belangriek rechterecht, angezeen dit inkomsteninkumste (uut rechtspleaging en bootes) mitmet zich metbrechtmetbracht. Op zich had den hereheer et rechterecht zelf as meier of scholt op te treaden, moar veulal leetenleet den hereheer zich verteggenwoordigen deur nenen deur henum beneumdebeneumden scholt. Deur dende controlekontroale oaver et scholtsambt en de lokale rechtsproak, kon den hereheer zich in 'zienziene' heerlekheid as nen kleinen machthebber gedroagengedraegen. ErDer bestoandenbestonden nochtanswal taln vanhoop beparkingen. Veulal beschiktenbeschiken den hereheer slechtsalleneg oaver dende leagere of middele rechtsgebeedn. DenDe zwoare geldbooten en liefstraffen veelen under dende hooognhoge rechtsgebeedn dee deur grafeleke of hertogeliekehartogeleke ambtenoaren wöddenwodden woarenommen (heufdscholt, heufdmeier, drossaard, amman). Boavendeen deendedeenden den hereheer zich steeds te gedroagengedraegen noar htet ploatselekenplaatseleke [[gewoonterechtgeweunterecht]].

An nenne heerlekheid waarn geldeleke en zakeleke rechten verbonden, waarbij den hereheer recht had op ne [[belasting]] of heffing:

* '''Onreurende belastingen''': An vri-jwal iederen heerlekheid was doarder nenen cijnshof verbonden, woaraan iederealle cijnsplichtigen (d.w.z. deden vruchtgebruukervruchtgebruker van 'n groandstuk binnen dende heerlekheid) ne belasting möstmost ofdreagen in verholding van dende oppervlaakte van et groandstuk. Dit cijnsgeld is te vergelieken mitmet dende unreurendegoodbelasting van noe. Umdat et bedrag van den cijns neet inflatiegebondeninflatie-ebonden was, wödwodden zi-j deurhendeur dende tieden vri-jwalhen zowat verwoarloosboar.

* '''Pachtgelden''': DenDe belangriekste inkomstenbronne van nenne heerlekheid was wellichtmisschien wal et pachtgeld van groandstukken dee-t as laandbouwberiek deledeel uutmaaktenuutmaken van dende heerlekheid.

* '''Transactietaksen''': Bi-j den verkoop van nen groandstuk binnen de heerlekheid had den hereheer recht op ne transactietaks (orde van groottegreutte: 5 % op deden verkoopsommeverkoopsom). In sommige strekestreaken neumtneumden zi-j dit recht, de ''pontpenningen''.

* '''Heffing op noaloatenskoppen''': Veulal beschiktebeschikken den hereheer oaver et zogeneumde "recht van den dodedoden haand". Dit is ne belasting op dende noalaotenskop van de leu, mangsmoal mit nen grootorde van 5% opvan dende verkoopweerde van et onreurend good. Mangs had den hereheer ok et rechterecht um et bestenbeste stuk uut dende persoonleke bezittingen te keezenkezen. Ofhankelek van dende strekestreake neumdeneumden zi-j dit recht "beste kateil" of "beste heufd" (mooiste beest uut den veestoapel), "heugstoolhoogstool" (d.w.z. et mooiste meubel uut den inboodel), enz. Mangsmoal was doar ok nenne bi-jzundere heffing veurzeen op dende noaloatenskoap van vrömde leu, inwiekelingen en bastaarden.

* '''Tolgelden''': an de grenze van heel wat heerlekheden mocht tol wöddenwodden eheaven, hetzi-j as nen soort weagentol, moar ok lsas belasting van den deurvoer van saparteaparte groandstoffen (zalt bi-jveurbeeld) en deurgang van personen.

* '''Banrechten''': de leu woaren verplicht gebruuk te maken van bepoalde weagen, bruggebruggen dee bi-j dende uutboating van dende heerlekheid beheurden. NenEen kanmarkendkenmarkend veurbeeld is ne banmölle: dende boern waren verplicht zich bi-j dizze mölle (woater- of [[windmölle]]) an te beden om eur [[graon|groan]] te loaten moalen, uutereerd mit ne bepoalde vergoodingvergoding an den hereheer (of in zienziene plaatse, an den pachter van de mölle).

* '''Vorsteleke rechten''': [[windrecht]], [[visrecht]], [[marktrecht]] waren vorsteleke veurrechten, doch dee mangsmoal in leen wödden egeaven an nen vazal. DeizzenDizzen blef zi-j tradisioneel dan ok uutboaten.

== GefeodaliseerdenFeodaliseerde karkeliekenkarkeleke rechten ==

In sommige heerlekheden waren doarder in duustere tieden ok zekerenzekere veurrechten opgeslorpt dee in eigenlek an dende karke toobeheurden. Zo kon nen hereheer oaver et collatierechtecollatierecht beschikken of kon nenn [[tiende]] nen feodaal good ewöddenewodden wean. Ok had den hereheer soms insproak bi-j dende beneuming van nen priester, bi-jveurbeeld umdat dende parochiekarke zienziene eigen karke was (d.w.z. ooit ogerichtop-gericht deur nenen veurmoalig bezitter van dee heerlekheid). ReedsAl tiedens dende HoognHoge Middeleeuwn gaf dit anleiding tot geneulgenöäl mitmet dende kearkeliekenkarkeleke overheidoaverheid (wederrechtelekenwederrechteleke inbezitnemming). Ok as gevolg van dende [[Reformatie]] leidden dende bemeujenis van nenen hereheer bi-j dende keuze van nen predikant tot heavige spanningen tussen himum en zienziene underdoanen, mitmet noamename in plaetse woar den hereheer nen aanderander geleuf was toobedoantoo-edoan danas dende meerderheid van dende karkgängerskarkgangers.

Deur et geleidelek wegvallen van dende kriegs verplichtingenoorlogsverplichtingen dee an nen leen verbonden waren, wierd et bezit van ne heerlekheid vanof dende 16den16de-17den17de eeuwe meer en meer nenn Geldelek hulpmiddel en tegeliekertied ok nenne bronne van anzeen. An ne heerlekheid waren veulal uutgestrektenuutgestrekte pachtvelden en mangs ok nenen Burchtburcht of kastelekasteel verbonden. Doardeur was ne heerlekheid (as buutensteedsbutensteads verblief) ne antrekkeliekeantrekkeleke investering veur succesvolle koopleu en leden van et stadspatriciaat. MitMet den ankoop konden zi-j zich tegeliekertied veurdoan as edelleu.

In dende ZuudelekeZudeleke NederlaandenNederlanden wierd etde geldelekengeldeleke eigenskop van ne heerlekheid nog benoadrukt deur et Könninklek Edict (deur ne laandsoverheid of-ekundigd besluut) van 8 mei 1664. Nen adelleken titel wierd vanof dan allenigalleneg verleend mitsop veurweerde van enen minimum bedrag an inkomsten te behoalenbehalen uut leengooderen:

* veur ne [[gravegraaf (titel)|groafschap]] of [[markizaat]]: 12.000 gulden;

* veur nen [[hertogdom]] of nen [[prinsendomme]]: 24.000 gulden.

In dizzendizze tied ontsteet dan ok nenne ni-jenje sociale orde, dee egroand was op dende riekdom van dende titeldroagerstiteldraegers, moar ok tot dool had denet geldelekengeldeleke eavenwicht van dende veurnoamsteveurnaamste heerlekheden te zeker te stellen.beholden

MitMet noamename binnen den [[adel]] vörmdenvormden et bezit van heerlekheden t leeuwendeleleeuwendeel van et bezit van ne bepoaldenbepoalde familie. VeulVölle edelleu waren stark angeweazen op et bezit van heerlekheden, dee veur heneur enenen machtsgroand, inkomstenbronne en maatskoppelek anzeeanzeen was. Umdat edelleu huneuren familiename mangsmoal an ne heerlekheid ontleenden (denk an namen as 'Van Wassenaer'), was de heerlekheid dus ok belangriek veur et anzeen van dende familie.

In et gewest [[Hollaand]] was noast adelek anzeen et bezit van ne heerlekheid ok ne veurwaardeveurweerde veur anname tot t Ridderskop, nen uutsluutenduutslutend adelek veurdrechtveurrecht dat geacht wöddenwodden et plattelaand te verteagenwoordigen in dende [[Stoaten van Hollaand]]. NeNen zeatelzettel in et Ridderskop gaf toogang tot allerlei geldelek antrekkelekenantrekkeleke erebaantjes en betrekkingen. Om dizzen reden 'verzoameldenverzamelden' edelleu heerlekheden, zodat ok eureneure zöns in staat zolden wean zitting te nemmen in et Ridderskop.

== De ofskoffing van de heerlekenheerleke rechten ==

De heerlekheden wöddenwodden in dende Nederlaanden opeheaven noa den Fraansen invalleinval van [[1795]]. Zi-j wöddenwodden in Nederlaand af-eskoft deur dende [[BataafsenBataafse Stoatsreageling]] van [[1798]]. Enkele heerleke rechten as et [[jachtrecht]] en [[visrecht]] wöddenwodden noa dende [[FraansenFranse tied in Nederlaand|FraansenFranse tied]] hersteld as [[zoakelekzakelek recht]].

Et oavergrotenoavergrote deledeel van dee rechten, mitmet noamename de bevoogdheid um plaetselekenplaatseleke bestuurders (met) an te duudenstellen, ging vort mitmet dende BelgiesenBelgiese Groandwet van 1830 en mitmet de herzene NederlaandsenNederlandse Groandwet van 1848. De meeste bestuurlekenbestuurleke ambten gingen oaver op dende [[gemeente]] en wöddenwodden edoane mitmet dende ni-jenje [[gemeentewet]]. Den rechterleken machtemacht wördwodden vanof dan deur dende laandelekenlandeleke overheidoaverheid edoane.

Et joar [[1923]] misis formeel et ende van dende heerlekheid, umdat in dat joar deur dende [[Jachtwet]] dende letstenleste zoakelekenzakeleke rechterechten, dee buntwaren onstoan uut et verskiensel 'heerlekheid', wöddenofgeschaft ofgesckoftwodden. Leu dee zich noadeen 'heer van...' neumden, deden dat deurgoans berüstentberustend op et bezit van nen kastelekasteel of havezathe. Good bekeaken waren zi-j echter neet meer danas 'kasteeleigenoar' of 'kasteelherekasteelheer'.

Een persoon met heel völle titels van heerlekheden is [[Beatrix_van_Nederlaand|Könningin Beatrix]]. Zi-j is arf- en vri-jvrouwe van [[Amelaand|Amelaand]], Vrouwe van [[Baarn]], [[Besançon]], [[Borklo]], [[Breevoort]], [[Bütgenbach]], [[Daasburg]], [[Geertruudenbarg]], [[Heiloo]], [[HoogeHoge en Lage Zwaluwe]], [[Klundert]], [[Lechtenvoorde]], [[Het Loo (heerlekheid)|Loo]], [[Montfort (Limburg)|Montfort]], [[Noaldwiek]], [[Niervaart]], [[Holtriek en Polanen|Polanen]], [[Steenbargen (stad)|SteenbergenSteenbargen]], [[Sint Meertensdiek]], [[Sint Vith]], [[Soest]], [[Ter Eem]], [[Turnhout]], [[Willemstad (Noord-Broabant)|Willemstad]] en [[Zevenbargen]].

* [[GroondheerlekheidGrondheerlekheid]]

* [[HoogenHoge Heerlekheid]]

* [[LaandsheerlekheidLandsheerlekheid]]

* [http://www.herenvanholland.nl Heerlekheden van Holland] Database mitmet gegeavens oaver heerlekheden en eigenaren van heerlekheden.