Verskil tüsken versys van "Zwols"

[[Ofbeelding:Zwolle Peperbus Bevrijding.JPEG|thumb|right|180px|De 'Pèperbusse',Paeperbusse'' in Zwolle]]

't '''Zwols''' is 't [[stadsdialectstadsdialekt]] van de [[Oaveriessel|Aoveriesselse]] eufdstad [[Zwolle]]. 't Be-eurt töt de [[SallaansSallaands]]e dialectgroepdialektgroep, die weer diel uutmaakt van 't [[NedersaksischNedersaksies]].

==KenmärkenKenmerken==

KenmärkendKenmerkend veur 't Zwols is 't [[h-deletie|vörtlaotenweglaoten van de h]] (wat ook in de umringendeumliggende gebieden veurkump, töt in 't [[Urkers]]) en de bri'jende (Franse) uutspraakuutspraoke van de [[r]] (typischtypies veur stadsdialectenstadsdialekten, kump värderverder onder andere veur in 't [[Kampers]], [[DèventersDaeventers]] en [[Zutfens]]). ZwollenärenZwollenaeren wörren/wieren in de umliggende dörpen dan ook bri'jbekken enuumd.<ref>De term ''bri'jbek'' is beveurbield op-etiekend in Schoemaker-Ytsma, A.C.M. (2006), ''"Zo zegge wi'j det" van A tot Z! Woorden en gezegdes in het dialect van Nieuwleusen'', Ni'jlusen: The Readshop J. Hilbrink</ref> n riempien det ze onder de rook van Zwolle wel gebruken, giet: ''Bri'j, brood en proemen, kunt de Zwolsen niet noemen.''<ref>Schoemaker-Ytsma, A.C.M. (2009), ''"Zo zegge wi'j det" van A tot Z! (aanvulling) Woorden en gezegdes in het dialect van Nieuwleusen'', Ni'jlusen: The Readshop J. Hilbrink</ref>

NaodätNaodet de [[Verienigde Staoten van Amerika|Amerikaanse]] [[taalkunde|taalkundige]] [[William Shetter]] deur de NederlaanseNederlandse taalkundige [[G.G. Kloeke]] met-eneumenenömmen wier naor Zwolle, skreef-skrif e 't artikelertikel "Phonemics of the Zwolle Dialect: Synchronic and Diachronic", dätdet in 1958 verskeen in ''Language'', 't miest gezagebbendegezag-ebbende tiedskrift op 't gebied van de taalwetenskoppen.<ref>[http://www.jstor.org/pss/411275 Shetter, William Z. (1958), ''Phonemics of the Zwolle Dialect: Synchronic and Diachronic''. In ''Language'' jg. 34, nr. 1]</ref>

Eenn eigenaordigeidEigenöördigeid van 't Zwols is datdet de IesselakkedemieIesselakademie 't gebruuk van de ää en ä veurskrif, määrmaer datdet 't op de meestemieste plekken veurkump as ''ae'', ook in 't Zwolse woordenboekwoordeboek.

Volgens de [[Taaltelling Nedersaksisch]] van 't [[Nedersaksisch Instituut]] (2003) zegzegt 61% van de ondervraogde mensen in Zwolle Zwols te kunnen praoten.<ref>Henk Bloemhoff, Jurjen van der Kooi, Hermann Niebaum en Siemon Reker (red.) (2008), ''Handboek Nedersaksische Taal- en Letterkunde'', Assen: Van Gorcum (p.310)</ref>

Ze praoten veural Zwols in de oldere wieken van Zwolle zoaszo as [[Assendörp]], de [[Pierik (Zwolle)|Pierik]], [[Kamperpoorte]] en de Zee-eldenbuurte in de [[Wipstrik]]. Kamperpoorte ef zien eigen [[sociolectsosiolekt]]; 't is ärgerg informeel en ston ook onder grote invloed van 't [[Bargoens]]. Eenn veurbeeldVeurbeeld: ''Ze ef eenn bos olt veur de deure'' (ze ef grote börsten). ZoksoortZuksoort uutdrukkingen komenkommen netuurlijknatuurlik op andere plekken ook veur, määrmaer wörren meesttieds as typerend ezien veur dit soort sociolectensosiolekten, wöör ze vaker gebruukt wörren.

De Zwolstalige stökkiesbundel ''Mien Ome Jan...'' deur [[Minke Kraijer]] (Uitgeverij Evenboer, 2007) stelden dätdet allennig lu van baoven de vieftig nog Zwols praoten.<ref>[http://www.weblogzwolle.nl/content/view/5308/55/ Stichting Internetmedia Zwolle: PrissentaotiePrizzentasie ''Mien Ome Jan'']</ref>

==Zwols as cultuurtaalkultuurtaal==

[[Ofbeelding:Op zien Zwols.jpg|thumb|right|180px|'t'Op Woordenboekzien Zwols: woordenboek van de Zwolse tääl ''Op zien Zwolstaal'' (2009)]]

't Zwolse stadsdialectstadsdialekt is veural eenn sprèèktaalspraektaal, al bin der wel publicasiespublikasies in 't Zwols. In 1908 verskeen van de aandand van 'Een Oud-Muzijkmeester' in de ''[[Driemaandelijkse Bladen]]'' 'Un prêutien over Zwolle van veur vieftug joar'. Döörop reageerden, okook in 't Zwols, prof. G. Kalff (1909) en volgden stokken van aandernanderen aover 't Zwolle van vrogger. De ''Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant'' naampnamp verskeiden artikelsertikels uut de ''Driemaandelijkse Bladen'' aover, wat okook in die kraantekrante weer veur reactiesreaksies zörgden.<ref>[http://www.wieiswieinoverijssel.nl/details2.asp?Id=122 Wie is Wie in Overijssel: Willem Kloeke]</ref>

Van [[Willem Kloeke]], de va van taalkundige [[G.G. Kloeke]], kwammen in 1931 de ''Zwolsche Sketsies'' uut (Thieme). Minke Kraijer van de DialectkringeDialektkringe Zwolle skrif alle wekenwaeken eenn columnkolumn in 't Zwols in uus-an-uus-krantienkräntien ''De Peperbus'' (De PèperbussePaeperbusse) en skreefskrif ''Mien Ome Jan...'' (2007), erinneringen an euröör oomome, in 't Zwols en NederlansNederlands. Van Loes van 't Haar-de Vries verskeen okook in 2007 de receptenbundelreseptenbundel ''In de Zwolse pot''. Veur de streektaal van West-Aoveriessel, wööronder 't Zwols, ef 't streekkenniscentrumstreekkennissentrum de [[IJsselacademieIesselakademie]] (IesselakkedemieIJsselacademie) spellingsrichtlienenspellingsrichtlienden ontwörpen.<ref>[http://www.ijsselacademie.nl/ija/taal/spellingsbrochure/inhoudsopgave.asp SpellingsrichtlienenSpellingsrichtlienden van de IJsselacademieIesselakademie veur 't West-Aoveriessels en Oost-Veluws]</ref> Ook Wikipedie ef n eigen spelling (veur alle Nedersaksiese dialekten) ontwörpen, die is ook gebruukt in dit ertikel.

===Zwols woordenboekwoordeboek===

===VärdereVerdere activiteitenaktiviteiten===

De IesselakkedemieIesselakademie orgeniseertörganiseert 't ''Groot Zwols Taaldictee''<ref>[http://www.deweekkrant.nl/artikel/2008/februari/11/groot_zwols_taaldictee_in_het_gemeentehuis De WèèkkranteWaekkrante aover 't Groot Zwols Taaldictee]</ref> en de cursuskursus Zwolse taal en cultuurkultuur.<ref>[http://www.ijsselacademie.nl/ija/taal/watwijdoen.asp Streektaalactiviteiten van de IesselakkedemieIesselakademie]</ref> Disse cursuskursus, now zeuven keer egöven, ad de eerste jören aorigaordig wat belangstelling, määrmaer kon in 2007 niet deurgaon umdätumdet der te weinig cursistenkursisten wärenwaeren.<ref name="Stentor20081029">[http://www.destentor.nl/regio/zwolle/zwolle/3949079/Gebrek-aan-interesse-nekt-dialect.ece?startshow=null&startSlide=null ''Gebrek aan interesse nekt dialect''. De Stentor, 29 oktober 2008]</ref> Der is värderverder eenn DialectkringeDialektkringe Zwolle; veural oldere mensen bezuken daordöör de bi'jienkomsten van.<ref name="Stentor20081029">[http://www.destentor.nl/regio/zwolle/zwolle/3949079/Gebrek-aan-interesse-nekt-dialect.ece?startshow=null&startSlide=null ''Gebrek aan interesse nekt dialect''. De Stentor, 29 oktober 2008]</ref>

Der wört ook in 't Zwols ezungen, väkevaeke aover bekende ZwollenärenZwollenaeren of bekende plasenplaatsen in Zwolle. Eenn zangeresZangeres die 't Zwols in karnevalachtige sfeer gebruukt is [[Tante Kippe]]. Ook de jazzmuzikant [[Bert Vrieling]] zingt in 't Zwols.<ref>[http://www.ijsselacademie.nl/ija/taal/luuster.asp De IesselakkedemieIesselakademie aover Bert Vrieling, met zien lied ''Meziek'']</ref>

==Een päärpaer veurbeelden==

Ieronder e-jstaon eenn antalpaer Zwolse gezegden en uutdrukkingen in de bargoense sfeer met döörachter de NederlanseNederlandse vertaling.

* ''val dood, lèèflaef ie ook nog? '' - val dood, leef je ook nog? (gezegde as olde bekenden mekäremekaere tègenkommentaegenkommen, määrmaer wel vriendelijkvriendelik bedoeld.)

* ''mu-'j ook eenn stukkien kèzekeze?'' - wil je ook een stukje kaas?

* ''dätdet e-'k wel e-eurd eur!'' - dat heb ik wel gehoord hoor (met de lang-erekte "r")

* ''gekke leuverlippelaeverlippe'' - een mafferd

* ''botskoeverdbotskoever(d)'' - iemand die overdreven loopt, sjokt

* ''stärfsterf toch bi'j de enkels of'' - ga toch dood! (een langzame dood) - niet vriendelijk bedoeld

* ''ze emmenebben der iene neudig op de nachtboot'' - ze hebben er eentje nodig op de nachtboot - ze zoeken iemand op de nachtboot die het dek schoon kan plassen (wört ezegd tègentaegen eenn ''zeikerd'')

* ''die ef eenn boek met botten'' - die heeft een buik met botten - die is zwanger

* ''die emmenebben ze op-eknapt'' - die hebben ze opgeknapt - die hebben ze zwanger gemaakt

* ''gasterd / gasterig'' - viespeuk / smerig - bijvoorbeeldbieveurbeeld: wat eenn gasterd is die kèrelkaerel - Wat een viespeuk is die man. / dätdet wief lèèflaeft in eenn gasterig huusuus - die vrouw woont in een smerig huis.

* ''neien / olde neierd'' - naaien / oude naaier (in de zin van geslachtsgemeenschap) - bijvoorbeeldbieveurbeeld: da's ook zo'n olde neierd/olde neibaas - dat is ook zo'n oude naaier/ouwdeoude naaibaas / die mag het graag met iedereen doen.

* ''skeuken'' - krabben - het woord heeft twee betekenissen. In de zin van krabben, maar ook in de zin van zuinig zijn. BijvoorbeeldBieveurbeeld: zit nie zo vies te skeuken! / Zit toch niet zo vies te krabben, of: da's ook zo'n skeukerd / dat is ook zo'n zuinigerd, of: ij zit altied te skeuken / hij heeft nooit geld.

* ''krabben'' - geld bij elkaar sprokkelen / wroeten - dit woord heeft twee betekenissen en lijkt veel in betekenis op 'skeuken' wat betreft zuinig zijn, maar heeft hierin toch eenn nuanceverschil - bijvoorbeeldbieveurbeeld: ij zit altied te krabben / hij probeert altijd geld bij anderen los te krijgen. De tweede betekenis van 'krabben' is in de zin van wroeten, bijvoorbeeldbieveurbeeld: as e niks te doen hef, zit e weer in de tuin te krabben / als hij niets te doen heeft zit hij weer in de tuin te wroeten/rommelen.

* ''roppen'' - roppen/wild doen - bijvoorbeeldbieveurbeeld: ij zit altied zo te roppen in die bak / hij zit altijd zo wild te rijden in die auto!

* ''nustnöst'' - nest/bed - bijvoorbeeldbieveurbeeld: kom es uut oew nustnöst! / kom toch eens uit je bed (nest), of: dätdet vögeltien ef eenn nussiennössien ebouwd / dat vogeltje heeft eenn nestje gebouwd.

* ''ik eb eenn onderstel uut 't stientiedpärkstientiedperk en 't öör weit mi'j in de broek'' - ik heb een onderstel uit het stenentijdperk en het haar waait mij in de broek. Gezegde dat aanduid dat de bepaalde persoon te oud en geen interesse meer heeft in seksuele handelingen.

* ''met de pis naor de dokter gaon'' - met de plas naar de dokter gaan. In de betekenis van: die moet zich laten nakijken, die is niet helemaal goed, bijvoorbeeldbieveurbeeld: die kan ook wel met de pis naor de dokter gaon / die mag zich wel eens laten nakijken door de dokter, die is niet helemaal goed.

* ''IJ ef 't mösterdglözien altied leuge.'' - een continue hang hebben naar wijn (ontstaon in bar/bistro "De Olde Larix" an 't einde van de [[19e eeuw]]).

==RifferentiesReferensies==