|
De '''evolutietheorie''' is volgens de mieste wetenschappers ''de'' theorie veur 't ontstaone van alle soorten, 'species', op eerde.
Dizze theorie beschref hoe as 't proces giet waorbi'j arfelijke eegenschappenegenschappen binnen 'n populatie, van organismen, in de looploope der tied en naor völle generaties veraanderd as gevolgegevolg van genetische variaoties, veurtplaanting en natuurlijke sellectieselectie.
==Veur de theorie==
De ideeën van Darwin kwamen nie zomarzomaar uut de luchte vallen. VarreVerre veur en ok in zien tied waorenwaren d'r al verscheidene deenkers die zich met 't ontstaon en de ontwikkeling van leven bezigheulden.
===Natuurlijke theologie===
===18e eeuwe===
Tussen 1749 en 1788 publiceerden de Fransman Comte de Buffon een 35-delige reeks over de natuur. Hierin stelden e veur 't eerst evolutionaire vraogen en probeerden dizze ok onder de andacht te brengen in de wetenschappelijke wereld. Begun 1800 kwamen Jean-Baptiste de Lamarck en zien collega Étienne Geoffroy Saint-Hilaire töt de conclusie det d'r overienstemming is in 't bouwplaan van verschillende organismen. Ok stelden e det individuen tiedens hun leven eegenschappenegenschappen kunt verwarven die zi'j deurgeeft an de volgende generatie. Lamarck dachtdachten det dit gung via 'n veraandering in 't gedrag en Saint-Hilaire wees op de invloed van de umgeving.
===19e eeuwe===
Van 1831 töt 1836 zeilden Darwin met 't schip de ''Beagle'' de wereld rond en verzaomelden e onderweg allerleiallerlee planten- en diersoorten. In de jaoren daornao werktenwarkten de Britse botanist (en vriend van Darwin) Joseph Dalton Hooker an de classificatie van plaantensoorten uut Zuud-Aofrika en van de Galápagos eilaanden die de bioloog tiedens zien reis hadde verzaomeld. Darwin formuleerden naor aanleidinganleiding van zien verzaomeling en aandere gegevens een theorie over evolutie en natuurlijke selectie.
In 1858 ontvingontvung e 'neen manuscript van Alfred Russel Wallace, waorin de evolutie van soorten deur druk uut de umgeving beschreven stund. Hooker zörgdezörgden d'rveur det 't manuscript van Wallace saomen met antekeningen en 'n brief van Darwin terechte kwam bi'j de Linnean Society. Later det jaor publiceerden dizze organisatie ''On the tendency of species to form varieties'', een gezaomenlijke presentatie van 't wark van Wallace en Darwin. In naovolging hierop versnelden Darwin de publicatie van zien uuteendelijkeuutendelijke miesterwark ''On The Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life'', körtweg bekend as ''The Origin of Species''.
==De drie basisprincipes==
* Variaotie
* Variatie
* Selectie
* arfelijkheid
In 1859 publiceerden Charles Darwin zien belangriekste wark ''On the origin of species''. De evolutietheorie die hierin beschreven stiet was revolutionair, umdet e beweerden det iedere soort is ontstaone uut 'n veurolder. Dit betiekent det soorten in de looploope van deder tied kunt veraanderen. DaornaostDaornaos stelden Darwin det 't veurtplaantingssucces van 'n individu ofhangt van zien egenschappen en det allene de egenschappen die 't best in de umgeving past terechte kump in de volgende generatie. Daordeur past soorten zich stieds verdervarder an. De evolutietheorie leunt op drie basisprincipes; namelijk variatievariaotie, selectie en arfelijkheid.
===VariatieVariaotie===
Twi'j individuen van dezölfde soorte kunt stark op mekare lieken, maar bint nooit psies 'tzölfde. In de natuur kump klene verschillen (Darwin numdenuumde ze variatiesvariaoties) binnen 'n soort heel veulevölle veur. Deenk maar iens an de egenschappen lengte en oogkleur bi'j meensen. Volgens Darwin bint variatiesvariaoties neudzakelijk veur 't optreden van evolutie. De-s ok makkelijk te begriepen: as alle individuen van 'n soort identiek zollen wezen, is d'r gien ruumte veur veraandering.
===Selectie===
VariatiesVariaoties gevengeeft anleiding töt selectie. Ofhaankelijk van de umgeving waorin 'n soort lefleeft, bint sömmige egenschappen namelijk gunstig en aandere egenschappen naodelig. Een individu det veurnamelijk gunstige egenschappen bezit, hef 'n grotere kaanskaanse umme veul naokommelingen te produceren dan 'n individu met veul naodelige egenschappen. Darwin nuumden dit idee ‘'t veurtbestaon van de best passende’ (survival of the fittest). Daankzi'j dizze natuurlijke selectie kump d'r stieds meer individuen met de egenschappen die veur die umgeving veurdelig bint.
Naost natuurlijke selectie hebt dieren ok te maken met seksuele selectie. Ut't uuterlijkUuterlijk van 'n mannechie zeg bi'j veul soorten iets over zien kwaliteiten. Op basis hiervan bepaolt 'n vrouwchie dan ok met wölk mannechemannechie zi'j naokomelingen wil kriegen. Natuurlijke selectie en seksuele selectie kunt met mekare in conflict kom. Zo bint mannechies die met 'n opvallend uuterlijk de andacht van vrouwchies wilt trekken daordeur wel extra goed zichtbaar veur vijaanden.
===Arfelijkheid===
Darwin wös nog nie hoe, maar hi'j begreep wel det plaanten en dieren egenschappen an mekare konden deurgeven. Daankzi'j de kruusingsexperimenten van Gregor Mendel, zeuven jaor later, en de opheldering van de chemische structuur van DNA in 1953 zagen wetenschappers an 't begun van de twintigste eeuwe in det selectie een genetische basis mus hebben. Veraanderingen (mutaties) in de genen van 'n individu zörgtzörg d'rveur det d'r variatiesvariaoties binnen 'n soort ontstaotontstiet.
{{Dialekt|sdz}}
| 