|
De '''evolutietheorie''' is volgens de mieste wetenschappers ''de'' theoriejetheorie veur 't ontstaone van alle soorten, 'species', op [[eerde]].
DizzeDisse theorie beschref hoe as 't proces giet waorbi'j arfelijke egenschappen binnen 'n populatie, van organismen, in de loope der tied en naor völle generaties veraanderd as gevolg van genetische variaties, veurtplaanting en natuurlijkenetuurlijke selectie.
==VeurVéúr de theorie==
De ideeën van Darwin kwamen nie zomar uut de luchte vallen. VerreVarre veur en ok in zien tied waren d'rder al verscheidene dèènkersdeenkers die zich met 't ontstaone en de ontwikkeling van leven bezigheulden.
===NatuurlijkeNetuurlijke theologie===
[[Charles Darwin]] leefden tussen 1809 en 1882. In die tied hunghöng de grote meerderheid van de [[westerse bevolking]] de natuurlijkenetuurlijke theologie an. Die leer giet d'rder vanuut datdet zowel 't [[heelal]] as 't leven emaakt bint deur 'n Schepper en datdet de eerde slechts enkele duuzenden jaoren oldoald is. Volgens de natuurlijkenetuurlijke theologie bint levensvörms onveraanderlijk en kunt soorten nie uutstarven.
===De Verlichting===
Halverwege de zestiende eeuwe beguntbegunnen dizzedisse theorie echter al barssies te vertonen. De Fraansman George Cuvier ontdekten an 't ende van de 16e eeuwe datdet de geschiedenisse van 't leven vaste-lig in fossiele ofdrukkenofdrokken. Ok zaag e datdet fossielen diep in de bodem minder liekt op moderne soorten as fossielen an de oppervlakte. Cuvier trök hieruut de conclusie datdet soorten wel degelijk kunt uutstarven. De Schotse geologen James Hutton en Charles Lyell ontdekten in dezölfde periode datdet de eerde vörmd is deur natuurlijkenetuurlijke processen en veraandert deur continue, langzaome acties en nie deur plotselingeplötselinge gebeurtenissen. De eerde mut dan ok völle olderoalder wezen as duuzenden jaoren. Bovendien kunt zulke langzaome processen op de lange termijn grote veraanderingen teweeg brengen.
===18e eeuwe===
Tussen 1749 en 1788 publiceerden de Fraansman Comte de Buffon een 35-delige reeks overoaver de natuurnetuur. Hierin stelden e veur 't eerst evolutionaire vraogen en probeerden dizzedisse ok onder de andacht te brengen in de wetenschappelijke wereld. Begun 1800 kwamenkwaamp Jean-Baptiste de Lamarck en zien collega Étienne Geoffroy Saint-Hilaire töt de conclusie datdet d'rder overienstemmingoaverienstemming is in 't bouwplaan van verschillende organismen. Ok stelden e datdet individuen tiedens hun leven egenschappen kunt verwarven die zi'j deurgeeftdeurgeft an de volgende generatie. Lamarck dachten datdet dit gunggöng via 'n veraandering in 't gedrag en Saint-Hilaire wees op de invloedinvluud van de umgeving.
===19e eeuwe===
Van 1831 töt 1836 zeilden Darwin met 't schip de ''Beagle'' de wereld rond en verzaomelden e onderweg allerlee plaanten- en [[dieren|diersoorten]]. In de jaoren daornao warkten de Britse botanist (en vriend van Darwin) Joseph Dalton Hooker an de classificatie van plaantensoorten uut [[Zuud-Afrika|Zuud-Aofrika]] en van de Galápagos eilaanden die de bioloog tiedens zien reis hadde verzaomeld. Darwin formuleerden naor anleiding van zien verzaomeling en aandere gegevens een theoriejetheorie overoaver evolutie en natuurlijkenetuurlijke selectie.
In 1858 ontvungontvöng e een manuscript van Alfred Russel Wallace, waorin de evolutie van soorten deur drok uut de umgeving beschreven stund. Hooker zörgden d'rveurderveur datdet 't manuscript van Wallace saomen met antekeningenantekkeningen en 'n brief van Darwin terechte kwamkwaamp bi'j de Linnean Society. Later datdet jaor publiceerden dizzedisse organisatie ''On the tendency of species to form varieties'', een gezaomenlijke presentatie van 't wark van Wallace en Darwin. In naovolging hierop versnelden Darwin de publicatie van zien uutendelijke miesterwark ''On The Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life'', körtweg bekend as ''The Origin of Species''.
==De drie basisprincipes==
In 1859 publiceerden Charles Darwin zien belangriekste wark ''On the origin of species''. De evolutietheoriejeevolutietheorie die hierin beschreven stiet was revolutionair, umdatumdet e beweerden datdet iedere soort is ontstaone uut iene veurolder. Dit betekentbetiekent datdet soorten in de lope der tied kunt veraanderen. Daornaos stelden Darwin datdet 't veurtplaantingssucces van 'n individu ofhangt van zien egenschappen en datdet alleneallenig de egenschappen die 't best in de umgeving past terechte kumpkömp in de volgende generatie. Daordeur past soorten zich stieds varder an. De evolutietheorieje leunt op drie basisprincipes; namelijk variatie, selectie en arfelijkheid.
===Variatie===
Twi'jTwie individuen van dezölfde soorte kunt stark op mekare lieken, mar bint nooit psies 'tzölfde. In de natuurnetuur kumpkömp klenne verschillen (Darwin nuumden ze variaties) binnen 'n soort heel völle veur. DèènkDeenke mar iens an de egenschappen lengte en oogkleureoogkleur bi'j mèènsenmeensen. Volgens Darwin bint variaties neudzakelijk veur 't optreden van evolutie. Da's ok makkelijk te begriepen: as alle individuen van 'n soort identiek zollen wezen, is d'rder gien ruumte veur veraandering.
===Selectie===
Variaties gef anleiding töt selectie. Ofhaankelijk van de umgeving waorin 'n soort leeftlef, bint sömmige egenschappen namelijk gunstig en aandere egenschappen naodelig. Een individu datdet veurnamelijk gunstige egenschappen bezit, hef 'n grotere kaanse umme veul naokommelingen te produceren dan 'n individu met veul naodelige egenschappen. Darwin nuumden dit idee ‘'t veurtbestaon van de best passende’ (''survival of the fittest''). Daankzi'j dizzedisse natuurlijkenetuurlijke selectie kumpkömp d'rder stieds meer individuen met de egenschappen die veur die umgeving veurdeligveurdielig bint.
Naost natuurlijkenetuurlijke selectie hebt dieren ok te maken met seksuele selectie. 't Uuterlijk van 'n mannechie zeg bi'j veul soorten iets overoaver zien kwaliteiten. Op basis hiervan bepaolt 'n vrouwchie dan ok met wölk mannechie zi'j naokommelingen wil kriegen. Natuurlijke selectie en seksuele selectie kunt met mekare in conflict kommen. Zo bint mannechies die met 'n opvallend uuterlijk de andacht van vrouwchies wilt trekken daordeur wel extra goed zichtbaar veur vijaanden.
===Arfelijkheid===
Darwin wös nog nie hoe, mar hi'j begreep wel datdet plaanten en dieren egenschappen an mekare kunt deurgeven. Daankzi'j de kruusingsexperimenten van Gregor Mendel, zeuven jaor later, en de opheldering van de chemische structuur van DNA in 1953 zagen wetenschappers an 't begun van de twintigste eeuwe in datdet selectie een genetische basis mus hebben. Veraanderingen (mutaties) in de genen van 'n individu zörg d'rveurderveur datdet d'rder variaties binnen 'n soort ontstiet.
{{Dialekt|sdz}}
| 