Verskil tüsken versys van "Veluws"

| gebeed = t Midden en westen van de provinsie Gelderland, op de Veluwe (mer niet in de gemeenten [[Arnem]], [[Renkum]], [[Rozendaal]] en [[Wageningen]], en deels niet in [[Ee (gemeente)|Ede]], [[Rheden]] en [[RozendaalRheden]]), in de [[Amersfoort]]^†,Utrecht [[Bunsjoten(provinsie)|BunschotenUtrechtse]], [[Doezebarg]], t grootste gedeelte vangemeente [[ZutfentBunsjoten|ZutfenBunschoten]] en n gedeeltedeel van de AchterhoekseUtrechtse gemeenten [[Lochem]], [[Bronckhorst]], [[DeutekemAmersfoort]] en t darp [[Angerlo]] in de gemeente [[Zevenaar|ZeuvenaarLeusden]]

| staotus = t Veluws wördenwördt ezien as dialekt van t [[Nedersaksies]]

t '''Veluws''' is n [[Nedersaksies]]e dialektgroep die espreuken wördenwördt in de meeste darpen en stejen op de [[Veluwe]]., Der wörden oek Veluws epraoten in de gemeente [[BunsjotenUtrecht (previnsie)|BunschotenUtrechtse]] in de Nederlaandse provinsiegemeente [[Utrecht (previnsie)Bunsjoten|UtrechtBunschoten]],. enOek in n klein gedeeltedeel van de [[Achterhook|Achterhoekse]] gemeentesgemeenten [[LochemAmersfoort]], ([[ZevenaarHooglaanderveen|ZeuvenaarHooglaandervene]]) en [[BronckhorstLeusden]]. Oek in ([[AmersfoortAchterveld]]) enwördt [[Leusden]]of wördden der vrogger Veluws espreuken (zie: [[Amersfoorts]]). tDe Oorspronkelikeoorspronkelike dialektdialekten van [[Huzen]], [[Laoren]] en [[Blaricum]] kunnenwördden taalkundigvrogger oek nog wel es bie t Veluws erekend, mer bin feitelik [[Hollaans (dialekt)|Hollaandse]] wördendialekten (de uterste dialekten van t Hollaands-Nedersaksiese overgangsgebied).

n Aandere indeling, die wat minder vake veurkömp, is t [[West-Veluws]] samen mit t dialekt van [[Elburg]] en [[Oldebroek]]. Disse groep wördenwördt dan t ''Veluws'' eneumd, en de aandere Oost-Veluwse dialekten wörden onderebröcht bie t [[Sallaands]].

Oost- en West-Veluws wieken, wat de [[grammatika]] angeet, wat van mekaar aof. Zo zegen ze in t Oost-Veluws bieveurbeeld ''wie(le) warkt/wärkt'' en in t West-Veluws ''wie/wulie wa[a]rken''. In t grensgebied mit t Oost-Veluws (zo as t geval is mit t onder aandere t [[Nunspeets]]) wördenwördt t verschil al wat kleinder, daor he'j nog de -e-uutgang in van oorsprong vrouwelike woorden (enkelvoud), bieveurbeeld: ''n greune strep'''e''''' ([[Nunspeet]]) en ''n greune streep'' ([[Putters]]). Wat de woordeschat angeet lieken de dialekten vake wel op mekaar, mer oek hier kan veul verschil in zitten.

In woordeschat wördenwördt t West-Veluws oek wat meer beïnvleud deur t [[Standerdnederlaans|Standardnederlaands]]. Hoe korter je bie t geschei mit t Oost-Veluws koemen, hoe meer de dialekten aofwieken van t Standardnederlaands. In t sentrale deel van t West-Veluwse taalgebied zegen ze: ''hij staot'', meer naor t noorden t en oosten toe is dat: ''hij steet'' en in t Oost-Veluws is dat: ''hij steet'' of ''hij stiet''{{Info|'Hij' kan op verschillende manieren uutespreuken en eschreven wörden}}. Zo a'j zien staon de Oost-Veluwse vormen wat veerder van t Nederlaands aof.

t Meest noordoostelike deel van de [[Veluwe]] wördenwördt evormp deur de [[Iesselvallei]], en deur de darpen an de oostkaante van de Veluwse heuvelrogge, an de ouwe weg van [[Zwolle]] naor [[Apeldoorne (stad)|Apeldoorne]]: [[Attem|Hattem]], [[Waopenvelde|Wapenvelde]], [[Heerde]], [[Epe]], [[Emst]], [[Vaossen]], [[Wenum-Wiesel]] en oek Apeldoorne zelf. Disse dialekten lieken stark op wat an de overkaante van de [[Iessel]] espreuken wördenwördt. Disse toch aordig breje rivier is in t geheel gien dialektscheiding, we zien zelfs n opvallend taalverschiensel dat in Overiessel beparkt is tot n paor Sallaandse plaotsen ([[Dalsen]], [[Heino]], [[Raolte]], [[Wieje]], [[Olst]]) en daorbuten in heel Overiessel niet veurkömp, juust wel weer in de Gelderse Iesselvallei anwezig is. We dujen hiermee vanzelf op de uutspraak van de korte ''a'' as n ''ä'', en de uutspraak van de ''aa'' (in bepaolde woorden) as ''ää''.

Op de westelike helfte, naor de [[Zuderzee|Zujerzee]] toe, bie de Veluwe, he'w oek t paor ''aa/ao'' veur woorden die in t [[Nederlaands]] n ''aa'' hebben, mer noen is de verdeling foneties, um presies te ween aofhankelik van de klank die op de klinker volgt. Is dat n medeklinker die mit de lippen of in t achterste deel in de holte van de mond evormp wördenwördt, dan blif de ''aa'' n ''aa'' (bieveurbeeld: ''schaap''). Steet de ''aa'' an t einde van n lettergrepe, of veur n medeklinker die veurin de holte van de mond evormp wördenwördt, dan wördenwördt de ''aa'' n ''ao'' (bieveurbeeld: ''[[woater|waoter]]''). Disse verdeling geldt veur alle Zujerzeeplaotsen op de Veluwse kust, mer oek veur [[Urk]]. t Zujen van de Veluwe hef overal ''ao''. [[G.G. Kloeke|Kloeke]] schrif:

Zo as hierboven al ezeegd is, wördenwördt de uutspraak van de ''aa'' of ''ao'' in t West-Veluws bepaold deur de medeklinker die op de ''aa'' volgt, as dit de '''t, d, s, z, n, l, r''' of '''j''' bin dan heur je meestentieds ''ao'', en as dit de '''p, b, m, v, f, k, g''' of '''ng''' bin dan heur je meestentieds ''aa''. Op disse regel bin vanzelf wel n paor uutzunderingen. In t Oost-Veluws he'j disse klankregels niet.

Zo as de (Gelderse) Zujerzeekust op t gebied van de ''aa'' n eenheid is, in n aander belangriek taalverschiensel is dat niet t geval. De woorden ''oud, zout, (ik) zou'' en gao zo mer deur, wörden in [[Elburg]] en [[Doorspiek]] uutespreuken as ''old, zolt (ik) zol en gao zo mer deur'', zo as in zwat t hele oosten van Nederlaand. Naor t zujen toe heur je de uutspraak ''oud, zout, (ik) zou''. De grensliende tusssen ''oud'' en ''old'' löp tussen [[Doorspiek]] en [[Nunspeet]] over de [[bos]]sen van de Veluwe naor t zujen. [[Apeldoorne (stad)|Apeldoorne]] ligt krek op de grens, en onder Apeldoorne buugt disse liende weer mit de bossen mee naor t zuudoosten, en raakt bie [[Dieren]] de [[Iessel]]. Op de grens staon ''ol'' en ''ou'' soms naost mekaar. De Reeks Nederlandse Dialectatlassen (RND), mit n opname uut de jaoren vuuftig, steet bie Apeldoorne ''beukenholt'' naost ''beukenhout''. Bie veldwark in [[Nunspeet]] (buurtschap [[t Hul]], dus an de westkaante van de Zujerzeestraotweg), wördenwördden in [[2003]] ''hout'' en ''zout'' eheurd naost ''ik zol'' en ''ik wol''. De dialektologe [[Jo Daan]] hef de ''ol/ou''-liende de staotus van n dialektgrens egeven. Op heur kaorte vormp disse liende de grens tussen t [[Gelders-Overiessels]] en t Veluws. In disse zinne is '''Veluws''' dus de anduding veur de westelike helfte van de Veluwe, dat an t [[Veluwemeer]] ligt. Rond [[1850]] was t ol-gebied groter as dat t noen is, toe was in Nunspeet/Elspeet ''holt'' gebrukeliker as ''hout''.<ref>http://www.dbnl.org/tekst/daan001ikwa01_01/daan001ikwa01_01_0005.htm</ref>

De ol-/ou-grens löp veur n groot deel, mer niet helemaole, gelieke mit de grens die de dialekten mit n warkwoorduutgang in de eerste en darde persoon meervoud, tegenswoordige tied (wule loopt) scheit van de dialekten mit n -en-meervoud (wule lopen). t -en-gebied ligt in t westen van disse liende. Overigens is de '''e''' in lopen vake niet heurbaor, en klink t woord ongeveer as ''loobm''. Allinnig in t westen van t lopen-gebied zegen ze echt ''lopen''. Dat gebied is aordig smalle, wantwent bie de munding van de [[Eem]] begint t grote, westelike gebied waor de -n juust vorteleuten wördenwördt (lope). Nog wat westeliker, deur oostelik Gooilaand, löp de grens die ''muis'' (in t westen) scheit van ''muus'', en ''ijs'' van ''ies''. Dit is mitene de meest westelike grens van t [[Nedersaksies]]e taalgebied.

t Veluws wördenwördt aof en toe gebruukt in [[nöalstukken|kollums]] in de kraante, zo as bie Veluweland.nl (digitaal en as huus-an-huusblad) mit kollums van [[Gait van de Renderklippen]] (uut Epe) en [[Lammertnôom]] (uut Nunspeet).