Demokraty
Demokraty is ne wyse van landsbestüür wårby as de inwoaners beslisset. Et woord kümt uut et greekske woord vöär volk (δῆμος, demos) en heyrsken (κρατειν, kratein), letterlik düs heyrskend volk.
Demokraty kümt in twey smaken: direkt, wårby as et volk rechtstreyks oaver besluten stemmen kan. En indirekt, wårby as et volk ne afvaerdiging köst dee de besluten vöär öär nemt. Den lätsten form kümt vandage den dag et meyste vöär.
In ne demokraty hevt et heyle volk beslissingsrecht en sint alle landsbesluten afleided van instemming van et volk. Den bestüürsform geyt uut van lykheid van alle mensken. As alleman lyk en vry is, hevt alleman eavenvöäle recht üm bepålde wetten vaste te leggen. In warkelikheid gevt dit vake vöäle stryd. Alexis de Tocqueville meynden dat tevöäle vryheid lüde ungelyk makeden en andersümme. Ouk wårskouwden hee vöär de tiranny van de meyrerheid: as ne meyrerheid beslist oaver ne saak dee nådeylig is vöär en klein köppelken lüde, künnet dee lätsten sik benådeyld völen en in et gewäär kummen.
Kenmarken van demokraty sint de vryheid van samenkumst, associaty en meyning, inklusiviteit en lykheid, börgerskap, instemming van de regeyrden, stemrecht, leavens- en vryheidsrecht en rechten vöär minderheiden.
Den term küm vöär et eyrste vöär in de 5. eywe vöär kristus üm de politike stelsels van domålige greekske stadsståten te beskryven. Med name in klassik Atene bedüden et de 'volksregeyring'. Et stünd teagenoaver aristokraty, ne 'eliteregeyring'. Van de hüdige westerske demokraty wördt vake meynd dat et syn oorsprung hevt in disse greekske stadsståten en et romeinske ryk. Dårin hadden vrye kearls kleine stemvryheiden. In souwat alle hüdige demokratien bedüden volksstemrecht vöäral stemrecht vöär höygere adellike lüde, töt dat in den 19. en 20. eywe veranderden når algemeyn keesrecht vöär inwoaners van en land boaven de 18.
Demokraty steyt teagenoaver andere förme van regeyring wårby as byvöärbeald eyn persoon of en klein köppelken lüde alle heyrskrechten hevt (monarchy of diktatorskap). In de heyle wearld is ne starke hang når demokraty.