Galapagoseilaanden

De Galapagoseilaanden (Spaans: Islas Galápagos, offisieel Archipiélago de Colón) is n groep eilaanden die verspreid liggen in de Stille Oseaan ter heugte van de evenaar. Ze liggen in open zee op ongeveer duzend kilometer van de westkust van Zuud-Amerika en beheuren staotkundig tot Ecuador.

De eilaanden bin geologies ezien stijl jonk: n paor miljoenen jaor oud. Ze bin van vulkaniese oorsprong. Der koemen veule unieke dieren en plaanten veur, die per eilaand vake tot verschillende soorten ontwikkeld bin.

Enkelde staotistieken

Inwoeners: 26.640 (2012)
Oppervlakte: totale laandoppervlakte ongeveer 7880 km²; 13 eilaanden van meer as 10 km² en 115 kleindere eilaanden.
Hoogste punt: 1707 m.

Belangriekste eilaanden, van groot naor klein

Isabela 4588 km²
Santa Cruz 986 km²
Fernandina 642 km²
San Salvador/Santiago 585 km²
San Cristóbal 558 km²
Floreana/Santa Maria 172 km²
Marchena 130 km²
Española 60 km²
Pinta 59 km²
Kleine eilaandjes: onder aandere Genovesa, Santa Fe, Darwin, Isla Wolf, Rabida, Pinzon, Bartolome, Seymour Norte, Baltra, Daphne, Plazas en Isla Mosquera

Ontwikkeling van t dierenleven

Vanwegen de aofgelegen ligging van de eilaanden bin de Galapagoseilaanden niet deur biester veule dieren van t vastelaand ekoloniseerd. Dieren die in de loop der tied ankwammen bin onaofhankelik van der soortgenoten op t vastelaand veerder evolueerd. Zo kree'j veule endemiese soorten (soorten die allinnig daor veurkoemen). De spesifieke woenumgevige, en t feit dat der zwat gien roofdieren waren, leverden der eigen biedrage an de aord van de seleksiedrok: n koppel voegels konnen daordeur niet meer vliegen, zeeleguanen ontwikkelden anpassingen um onder waoter te kunnen grezen op zeewierbaeren, de laandschildpaojen wördden alderbarstends groot, en de darwinvinken nammen n kwak verschillende ekologiese staandplaotsen in, mit veural anpassingen in de grootte en vorm van der snavels. Der kömp oek n pinguïnsoort veur, de galapagospinguïn. De enigste roofvoegel is de galapagosbuzerd. Veerder hef t n kleine populasie van (gewone) flamingo's (Phoenicopterus roseus). Oek is der n grote verscheienheid an zeevoegels waoronder blauwvootgenten, roodvootgenten, fregatvoegels, golfalbatrossen, zwaoluwstartmeeuwen, störmvoegels en pelikanen. n Paor riesterotten bin de enigste inheemse knaagdieren. Ze beheuren tot de geslachten Aegialomys, Nesoryzomys en Megaoryzomys, die samen ongeveer vuuf soorten in de archipel hebben.

Geschiedenisse

De Galapagoseilaanden wördden in 1535 ontdekt deur de Dominikaanse bisschop Tomás de Berlanga uut Panama naodat zien schip uut koers eraakt was en aofdreef. De eilaanden waren onbewoend, hoewel Thor Heyerdahl in de jaoren 50 rapporteerden dat e Zuud-Amerikaans diggelwark evunnen zol hebben, waorover etwiefeld wördden. De Galapagoseilaanden heuren sinds 12 febrewaori 1832 bie Ecuador.

Charles Darwin bezöcht de Galapagoseilaanden mit t onderzeuksschip Beagle in september 1835 en bröcht der ongeveer vuuf weken deur mit t bestuderen van de geologie en biologie van vier van de eilaanden. Oek deur wat e antröf tiejens dit bezeuk an de eilaandengroep ontwikkelden Darwin zien evolusietheorie. De darwinvinke, die naor hum verneumd is, is n bekend veurbeeld van t ontstaon van variasies in soorten deur arfelike anpassingen volgens de evolusietheorie. Hierdeur bin soorten op aofgelegen eilaanden en eilaandengroepen veur biologen n spesifiek andachtsgebied ewörden.

Sinds 1959 bin de eilaanden n nasionaal park. Dat zelfde jaor wördden oek de Charles Darwin Foundation op-ericht, die zich bezighölt mit t instaandhouwen van de natuurlike toestaand van de eilaanden. Oek de oseaan derumheer is uutereupen tot zeereservaot. Sinds 1978 staon de eilaanden op de wereldarfgoedlieste van de UNESCO en in 1981 wördden dit mit t zeereservaot uutebreid.

Klimaot

t Klimaot op de Galapagoseilaanden is hete en dreuge en wörden veural bepaold deur de kouwe Humboldtstreum in de oseaan die aofkomstig is van Antarktika. In partie jaoren veraanderen rond desember de zeestreumingen in de Grote Oseaan n hortjen, in die perioden wörden warmer waoter uut t gebied ten oosten van Indonesië an-evoerd. Dit warmere waoter is veul minder rieke an voedingsstoffen en de tiejelike wieziging van de zeestreumen zörgt derveur dat de vissen massaal doodgaon. Dit verschiensel wörden El Niño eneumd.

Bevolking

De Galapagoseilaanden is een van de weinige plekken in de wereld zonder n inheemse bevolking. De grootste etniese groep besteet uut Ecuadoriaanse mesties, n mengeling van Spaans en indiaans. Ze kwammen rond de tweede helfte van de 20e eeuw an van t Ecuadorese vastelaand. Der is oek n groot antal blanken, veurnamelik van Spaanse aofkomst.

In 1959, woenden der zo'n 1.000 tot 2.000 meensen. In 1972 was dat 3.488. Rond de jaoren tachetig steeg dit tot zo'n 15.000 meensen. In 2012 telden t archipel zo'n 26.640 inwoeners.

Vuuf van de eilaanden bin bewoend: Baltra, Floreana, Isabela, San Cristóbal en Santa Cruz.

Problemen

In 2001 bedreigden lekkende olie van n estraande tänker t ekosysteem van de Galapagoseilaanden.

Deur de komst van de meens, en de al dan niet opzettelik deur de meens mee-ebröchten (en in t verlejen evöngen) dieren is t naor kwetsbaore ekosysteem slim bedreigd. n Antal van de unieke soorten is al verdwenen. n Verwilderde geitenpopulasie hef grote schao toe-ebröcht an de inheemse flora en fauna van de eilaanden Santiago en Isabela. Tussen 1997 en 2006 wördden der in totaal ruum 150.000 geiten eruumd, zodat daor gien geiten meer veurkoemen en de natuur zich redelik goed hersteld hef. De rest van de unieke eilaandsoorten is bedreigd en wörden noen wel zörgvuldig beheerd. Toerisme brengt hierveur n polle geld binnen, mer is op zichzelf oek weer n bedreiging veur t ekosysteem.

(Grapsus grapsus) Bahía Tortuga
(Pelecanus occidentalis) Bahía Tortuga
(Amblyrhynchus cristatus) Bahía Tortuga

Uutgaonde verwiezingen

Commons: Galapagoseilaanden - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden.

Dit artikel is eskreaven in et westveluwske dialekt van Nunspeet, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze.