Hierdense Beke
De Hierdense Beke stroomt van t Uddelermeer en Bleeke Meer in Uddel naor t Veluwemeer in Hierden over n lengte van ongeveer 25 kilometer. De beke stroomt in n kleine dalvlakte, die'j goed zien kunnen. De beke wördt in elk darp weer aanders eneumd, zo heet t bie Leuvenum de Leuvenumse Beke en bie Staverden de Staverdense Beke.
De Hierdense Beke is n ekologiese verbiendingszaone tussen t open gebied langes de raandmeren en de Veluwe. De beke schakelt zo natuurgebiejen an-ene, waordeur dieren n groter leefgebied kriegen.
Ontstaon
bewarkRuum 100.000 jaor elejen wier der n dik pak keileem evormp onder n honderd meter dikke iestonge van emaolen griend, klei en keien. Ongeveer 10.000 jaor elejen was der gien iestonge in Nederlaand, mer t was wel alderbarstens koud. De bojem had n permafrost onderlage. De Noordzee was zo dreuge as gorte. De wiend lei n zaanddeken op t laand, de zogeneumde dekzaanden. Toe t warmer wier, kwam der meer bos op de Veluwe. Eerst kree'j groffe dennen, toe birken en laoter oek eken en beuken.
Der kwam gien waoter deur de keileemlage hinne, en deur regenval boven disse lage kree'j beken. Disse beken wieren leeglaandbeken eneumd. Op de plekke waor vrogger de Zaandmeule I stung, hout de keileemlage op en verdwient t waoter onder de grond naor n dieper elegen lage waor wel waoter deur kan kommen. Kort bie van t Veluwemeer, kwelt t waoter uut de diepere lage weer naor t oppervlakte.
Vrogger kwam der in de beke snoek en forel veur. Deur lozingen wier t waoter zuurstofarm en störven der veule vissen.
De Leuvenumse Beke
bewark
De Leuvenumse Beke stroomt op de grens van t Leuvenumse Bos en Leuvenhorst. De Leuvenumse Beke is vrogger op sommige plaotsen rechtetrökken, um t waoter der vlogger deur te laoten stromen. Dit was neudig vanwegen de waotermeules die der stungen. Tegenswoordig laoten ze de beke weer kronkelen en stroomt t waoter weer langzamer. As t veule regent overstroomt de beke nog wel es.
Bie n waotervalletjen langes de Leuvenumse Beke steet n huus (in t noorden van Leuvenum, an de Poolseweg) mit op de gevel de naam De Zandmolen. De waotermeule wier ebouwd in 1692 en in 1865 weer of-ebreuken. In de 18e eeuw dreef de beke nog negen meules an, de Wasmeule/Staverdense meule, de Zaandmeule I en II, t Heilige Huus I en II, t Gellegat, de Hessenmeule, de Westelike Ottermeule en de Oostelike Ottermeule (van zuud naor noord). Alle meules waren eigendom van de Heer van Essenburgh.
Ze gebruukten de meules veur t maken van papier. De bovenbeke wier (gedeeltelik) of-edamd en eleid in de onderbeke. t Vallende waoter kon zo t waoterrad n dreiende beweging geven. Zokke papiermeules ha'j op meerdere plaotsen an de raand van de Veluwe. t Heldere waoter van de Leuvenumse Beke kwam goed te passe. t Veluwse papier stung bekend um zien witheid. Op n egeven moment kleurden de Leuvenumse Beke rood van t iezer. De beke wördt hier oek wel de rooie beke eneumd. t Rooie waoter mocht niet naor de papiermeules en de beke wier dus ummeleid. Aanders zou t papier bruun wörden.
Dieren en plaanten
bewarkDe beke is n breuiplaotse veur insektenlarven en het n rieke variasie van biezundere waoterplaanten. Der breujen oek verschillende (zang)voegels langes de beke, veurbeelden daorvan bin de iesvoegel die'j langes de Hierdense Beke zien kunnen. Veerder kommen der veule soorten zoogdieren veur en n paor soorten vissen. Vrogger kwam der oek beekforel, snoek en beekprik veur. Disse dieren zie'j soms nog wel es.
De bos rondumme de beke besteet veural uut eken en beuken, mer der greuien onder aandere oek bosanemonen, witte kleverzuring, dalkruud en salomonszegel.
|
Dit artikel is eskreaven in et westveluwske dialekt van Hierden, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze. |