Lesoto

Lesoto (/ləˈsoːtoː/ lə-SO-to, eygen uutspråke [lɪˈsʊːtʰʊ]), officiääl et Köäningryk Lesoto, is en ineslöäten land binnen Süüdafrika. Et ligt in de Malotibargen, de höygste bargkeatene van südelik Afrika. Et beslöt ne vlakde van ungeväär 30.000 kilometer in et veerkant un der woant ungeväär 2 miljoon lüde. De name Lesoto löt sik min of meyr ümmesetten as "Land van de soto".

Kingdom of Lesotho Naha ea Lesotho (sesoto)
Vlagge van Lesoto	Woapn van Lesoto
Kaarte van Lesoto
Informasie
Sproaken	Sesoto, Engelsk
Heufdstad	Maseru
Regeringsvörm	Unitäre parlementele konstitutionele monarchy
Geleuf	92,3% Kristendom (42% roumsk-katolik) Rest: natuurgodsdeenste of ungelöyvig
Laand en inwonners
Oppervlakte - Water	30.355 km² 0,0032%
Inwonners - Dichtheid	2.281.454 68,1 inw./km²
Koordinaten
Oaverig
Volksleed	Lesōthō Fatše La Bo-Ntat'a Rōna ("Lesotho, land van unse vaders")
Munteenheid	Lesotho Loti Süüdafrikaanske Rand (LSL ZAR)
Tiedzone	UTC+2
Web | Kode | Tel.	.ls | LS | +266

As vöärmålig britsken krounkolony Basotoland kreag et de unafhangelikheid van et Vereynigd Köäningryk up den 4. oktober van 1966. As vulleydig sovereinen ståt is et lid van de Vereynigde Natys, et Gemeynebest, de Afrikaanske Uny en de Südelik-Afrikaanske Untwikkelingsgemeynskop.

Landbeskryving

Lesoto beslöt 30.355 km². Et is den eanigsten ståt in de wearld wat in syn geheyl boaven de 1000 meter ligt. Et laegste punt up 1400 meter höygde is düs et höygste laegste punt in en land van de wearld. Meyr as 80% van et land ligt boaven de 1800 meter. Lesoto is ouk et südelikste un grötste land wat vulleydig in en ander land ligt un löt dårmed Vatikaanstad un San Marino achter sik.

Lesoto ligt tüsken längdegråd 28° un 31°S, un breyddegråd 27° un 30°E. ungeväär 12% van et land kan bebuurd worden un 75% van de lüde woant up den buur, wårmed et bloutsteyt an grunderosy; når skatting 40 miljoon ton grund geyt jårliks verlöären an erosy.

Klimaat

Ümdat et sou houge ligt is Lesoto wat köler as andere streaken up disse breydtegråd. De meyste reagen valt by dunderskuurs in et summer. Maseru un ümliggende laeglanden wördt et mangs 30 °C in den summer. Up de laeglanden kan et ouk töt −7 °C vresen. In de houglanden töt −18 °C. Tüsken mei un september kan et der ouk snyen, up de höygere töppe et heyle jår döär.

Up wat steades reagent et döärgåns meyr as anderen, un et löpt uuteyne van 500 mm töt 1200 mm jårliks. Den summerdag, tüsken oktober un aptril, reagent et et meyst. Et heyle land krigt gemiddeld 100 mm reagen de månd. In juni reagent et et minst.

Dröygde

By tyden kan et der slim dröyge weasen, wat grouten invlood hevt up et leaven van vöäle lüde. De meysten müt et ja hebben van et buren vöär eygen onderhold. Ouk de wyse van buren maket et mangs alleyne mär slimmer.

In 2007 must Lesoto de noudtostand uutroupen üm internationale hülpe to krygen teagen de dröyde. Et reagenseisoon van 2018 en 2019 was ne månd to late un der völ ouk minder as as anders.

Üm water te spåren verslabakket de lüde mangs de persöönlike versorging, wat regelmåtig töt tyfus un diarree leidet. Ouk müt vrouwlüde un mäkens länger loupen üm water to halen, wårmed as se meyr kans maket verkracht to worden. Dröygde drivt lüde når de stad of Süüdafrika. En rapport skrivt dat tüsken juli 2019 un juni 2020 meyr as 600.000 lüde döär de dröygde to weinig to eaten hadden döär "teagenvallende ougste un dårdöär stygende ettensprysen."

Geskedenisse

Basotoland

In 1822 untstünd Basotoland as unafhangelik land under köäning Moshoeshoe I. Moshoeshoe was nen söäne van Mokhachane, en upperhöyvd uut de Bakoteli-lyne. Hee förmden syne eygene stamme en wör leider rund 1804. Tüsken 1820 un 1823 leidden hee syne stamme når den barg Butha-Buthe un slööt verbunden med vöärmålig teagenstanders üm starker te weasen teagen de Lifaqane van Shaka Zulu tüsken 1818 un 1828.

Undertüsken kreagen de britten un hollanders et med mekander in et mot. De hollanders tröäken vord uut de Kaap, de Oranjerivyr un de dåruut voordkummende Vryståt Oranje. Moshoeshoe I nöydigden franske sendelingen uut üm in Morija to kummen un dår en skrivtform vöär et Sesoto uut to denken un dinge in sesoto af to drükken. Eyne van de sendelingen, Casalis, hülp ouk as oaversetter by butenlandse saken un diplomaty. Hee wüst geweyren lös to küeren teagen de uptrekkende europeanen un et griquavolk.

Trekboers uut de Kaap meldden sik an de westelike grense van Basotoland en seaden at se recht up land hadden. Ouk probeerden se et land to koloniseren. Moshoeshoe teykenden en verdrag med de britten, dee et ny evästigde Oranjerivyrgebeed innöämen. De hellige boers greapen når de wåpens, mär wördden oaverwünnen in 1848. Dree jår later verslöög et basotoleager en britsk leager by Kolonyama. En jår later wör noch weader nen britsken anval afeslån. Moshoeshoe wüst der diplomatisk uut to kummen med de britten. In 1853 verslöög hee de Batlokoa. In 1854 tröäken de britten vord uut et gebeed, wårdöär de Boers weader kans meynden to maken. Dat leidden töt den Vryståt-Basoto-oorlog. Moshoeshoe rakeden dårin en deyl van et westelike laegland kwyt. Den lätsten oorlog med de Boers wüst Moshoeshoe af to winnen döär de britske köäniginne Victoria te vrågen üm Basotoland en britsk beskarmd gebeed to maken in 1868.

In 1869 teykenden de britten un de boers en verdrag by Aliwal Noord, wårmed de grensen van Basotoland vasteleaden. Moshoeshoe syn köäningryk was ineynen de hälvde sou grout. Dårnå verplaatsden de britten alle kantoren van Moshoeshoe syne höyvdstad Thaba Bosiu når en politykamp in Maseru, an de noordwestelike grense. Uutendelik wör de heyle regeyring van Basotoland in 1871 oavereplaatsed når de Kaap. Up den 11. määrt 1870 küm Moshoeshoe uut de tyd, wårmed et land medeyne ne kolony wör. Under koloniaal bewind güng et et land korrekt etselvde as andere besette gebeden. Dat was ne groute verneadering vöär de basoto un gavven genog anleiding vöär de Skeetoorlog van de Basoto tüsken 1880 un 1881. In 1884 wör de streake de krounkolony Basotoland, med Maseru as höyvdstad. Et stünd under direkt beheyr van nen governöör, et dagelikse reilen un seilen was in handen van stamhöyvde. In 1905 wör der ne spoorlyne legd wårmed Maseru aneslöäten wör up et spoorwegnet van Süüdafrika.

Unafhangelikheid

In 1966 wör Basotoland unafhangelik van et Vereynigd Köäningryk un güng voordan as Lesoto. De Nationale Basotopartye (BNP) leidden et land tüsken 1966 un 1970, wårnå der nen ståtsgreyp küm.

Januåry 1970 verlöär de BNP de eyrste verkesingen van de Basoto Kongrespartye (BCP). Eyrsten minister Jonathan wol dår neet an, un löät alle partyleiders van de BCP upsluten. Dee kümmen in upstand. Anhangers löäten sik trainen in Libye üm et Bevrydingsleager van Lesoto to förmen. Wat volgden was nen guerillaoorlog.

Nen militären oaverdrachtsråd gavven uutvorende macht an Köäning Moshoeshoe II, den as töt dan to enkel ceremoniääl köäning was. In 1987 must hee et land uut, ümdat hee en manifest eskreaven had wårin as hee anspråke makeden up meyr macht dan wat de militäre regeyring toesegd had. Synen söäne Letsie III wör köäning in syne plaatse.

Nå weader nen ståtsgreyp wårby nen nyen generaal et land leidden, wör de macht oaveredragen up ne demokratisk eköäsene regeyring van de BCP. Moshoeshoe II was inmiddels weader in et land, as gewoanen börger. Köäning Letsie III wolde em gaerne weader köäning maken, mär dat wör neet aksepteerd. Letsie III deade dårup nen ståtsgreyp. Nå wat hen en weader wör Moshoeshoe II in 1995 toch anesteld as köäning. Syne heyrskoppye duurden neet lange, want en jår later verungelükkeden hee in en verdacht autoungelükke.

In 1997 küm der verskel in de BCP, wårdöär sik en koppelkan afskeidden as et Demokratisk Kongres Lesoto (LCD). Ne meyrderheid van de BCP volgden em, wårmed se medeyne ne nye regeyring förmden. In 1998 wünnen se de verkesingen weader, al was dår neet alleman gelükkig med. Der untstünden protesten. Uutendelik must et leager van Botswana der tüsken kummen. Protesten wörden noch slimmer do as et Süüdafrikaanske leager de süüdafrikaanske vlagge heys up et köäninglik paleis. Do as dee sik törugge tröäken in 1999 was de höyvdstad når verlüüd "kompleet kort ehöwwen".

In 1998 was der ne wårneamende politike autoriteit anesteld üm et politike stelsel van et land to bekyken. See kümmen med en ny politik stelsel up basis van verholding. De olde 80 verköäsen seatels bleaven, mär der kümmen noch es 40 seatels by dee når verholding van de verkesingen evüld solden worden. Dit solde mütten verseykeren dat ouk de opposity in de regeyring med kan doon. In mei 2002 wörden verkesingen ehölden, dee de LCD wün med 54%. Ouk dee uutslag wör neet aksepteerd, un der wör vrågd üm ne hertelling van de stemmen.

In 2014 was der weader nen ståtsgreyp, wårmed eyrsten minister Thomas Thabane et land uut must vlüchten. Up 19. mei 2020 tröäd hee officiääl af nå månden van andringen nådat hee as verdachte wör anemarked vöär den moard up syne ex-vrouwe. Moeketsi Majoro volgden em up.

Ekonomy

De meyste lüde in Lesoto leavet van wat se selv verbouwet of wat der van warken in Süüdafrika an centen weaderümme kümt. Lesoto is van ne vöärnamelik burenegemeynskop händig an ne laegere middelbåre inkummensekonomy ewörden döär natuurlike brunnen to verkoupen un wåren te fabriceren. Döär den uutvoor hebbet en deyl van de lüde nu 'meyr to besteaden'. In 2008 was et döärsneyde inkummen de man ungeväär € 78 de månd.

Lesoto hevt med edån an de African Growth and Opportunity Act (AGOA). Dårmed is et nu den grötsten uutvoorder van kleyder når de Vereynigde Ståten van südelik Afrika. Afneamers sint under meyr Foot Locker, Gap un Gloria Vanderbilt. In 2004 registreerden sik de 50.000. medwarkster, wårmed et land vöär de eyrste keyr meyr fabrikswarkers as regeyringswarkers had. Nå 2011 sakkeden et antal weader döärdat ouk andere landen med güngen doon un de wearldwyde financiäle krisis.

Grundstoffen

Wat grundstoffen angeyt müt Lesoto et hebben van water un diamanten. En antal rivyren, wårvan de Oranjerivyr de bekendste is, hebbet de brunne in de bargen van Lesoto. Dee gebrukt et land üm elektriciteit up to wekken un togelyke geld to verdenen an den uutvoor van water un stroum når Süüdafrika. Et projekt steyt bekend as de Lesotho Highlands Water Project.

Diamanten wordet ewünnen in de mynen vna Letšeng, Mothae, Liqhobong, and Kao. Med mekander haalden dee in 2014 sou'n 240.000 karaten diamant uut de grund, med ne waerde van sou'n € 280 miljoon. Diamanten uut de Letšeng-myne sint in döärsneyde € 2038 de karaat waerd, wårmed as de rykste diamantmyne van de wearld is.

Münte

In Lesoto betalet se med loti (meyrvold: maloti) wat eyn up eyne uutewesseld kan worden med de süüdafrikaanske rand. De münte is ouk geldig in Süüdafrika, Eswatini un Namibie. Vöär 100 maloti koup y € 5,14.

Volk

In Lesoto woanet ungeväär 2.281.454 lüde. En verendeyl dårvan woanet in de stad, de rest up den buur. Ungeväär 60% is tüsken de 15 un 65 jår old. De meyste lüde, sou'n 99,7% seet sikselv as basoto, en bantuvolk. Lesoto is eyne van de weinige afrikaanske landen wee't selv de grensen bepåld hebbet in steade van koloniale machten, wårdöär der nauweliks lüde van andere stammen woant. De basoto låtet sik wal underverdeylen in de Bafokeng, Batloung, Baphuthi, Bakuena, Bataung, Batšoeneng un Matebele.

Gelöyv

Et grötste deyl van de lüde, sou'n 95%, is kristelik. Dårvan geyt 49,4% når de roumsk-katolike karke, de andere grötste grupe is protestants med 18,2%.

Underwys

Ungeväär 85% van de vrouwlüde un 68% van de kearls boaven de 15 kan leasen un skryven. Dårmed hevt et land eyne van de höygste alfabetismecyfers van Afrika. Et land investeert 12% van et bbp in underwys, un kinder künnet gratis når de laegere skole. Volgens et Internationale verbund vöär telekommunicatie hevt 3,4% van de lüde togang töt internet.

Gesundheid

In döärsneyde wordet kearls in Lesoto neet ölder as 51 un vrouwlüde neet meyr as 55. Kinderstarvde ligt rund de 8,3%.

Hiv/aids un tbc sint en grout probleem vöär et land. Souwat 23% van de lüde hevt hiv/aids. Enkel in Eswatini hebbet meyr lüde hiv/aids. Et land steyt boavenan med et meyste tbc van de wearld.

Seyd 2008 steyt Lesoto boavenan med et höygste selvmoardcyfer van de wearld.