Peru
Peru, offciääl de Republik Peru, is en land in et westen van Süüdamerika. Et is nåbers med Ekwador un Kolombia in et noorden, Brasilie in et ousten, Bolivie in et süüdousten un Chili in et süden. In et süden un westen grenst et an den Stillen Oceaan. Peru hevt slim uuteyneloupende leavgebeden, van de dröyge vlakdes an de küste in et westen töt de töppe van de Andes dee van noord töt süüd et land döärkrüset, un et tropiske reagenwold rund de Amazonerivyr in et ousten. Der woanet 32 miljoon lüde in Peru. De höyvdstad is Lima. Med 1.285.216 km2 is Peru et up achteen nå grötste land van de wearld, un et up twey nå grötste in et süüdamerikaanske wearlddeyl.
| República del Perú (spaansk) Piruw Ripuwlika (ketsjwa) Piruwxa Ripuwlika (aymara) | ||
 |
||
 Kaarte van Peru
| ||
| Informasie | ||
| Sproaken | spaansk, ketsjwa, aymara | |
| Heufdstad | Lima | |
| Regeringsvörm | republik | |
| Geleuf | kristendom (94,5%), ateisme (5,1%), natuurgodsdeenste (0,4%) | |
| Laand en inwonners | ||
| Oppervlakte - Water |
1.285.216 km² 0,41% | |
| Inwonners - Dichtheid |
34.352.72 23 inw./km² | |
| Koordinaten | 12° 3′ S, 77° 2′ W
| |
| Oaverig | ||
| Volksleed | "Somos libres" (wy sint vry) | |
| Munteenheid | Peruaanske Sol (PEN)
| |
| Tiedzone | UTC−5 (PET) | |
| Web | Kode | Tel. | .pe | PE | +51 | |
In de oldheid un middeleywen warren der al verskeidene kulturen in Peru. Et hevt wat van de ölde spoars van beskaving van de wearld, dee as torügge gåt töt 10.000 vöär Kristus. En paar dårvan warren de Caral-Supe-beskaving (de öldste van de Nye Wearld un wyduut beskouwd as eyne van de oorsprüngelike beskavingen), de Nazca-kultuur, de Wari- un Tiwanaku-ryken, et Köäningryk Cusco un et Inkaryk. Den lätsten was den grötsten ståt van Noord- un Süüdamerika by mekander, vöärdat Kolumbus der anküm. In de 16. eywe veröäverden et Spaanske Ryk de streake. Karel V makeden der nen underståt van med den officiälen titel Köäningryk Peru. In 1551 wör der de eyrste universiteit estichted, de Nationale Universiteit van San Marcos in Lima.
In 1821 verklården Peru sik unafhangelik van Spanje. Dårvöär hadden José de San Martín un Simón Bolivar al flink evöchten. Den slag van Ayacucho gavven den döärslag, un Peru wör echt selvstandig in 1824. In de jåren der up stünd et land der politik wankel by, mär döärdat se guano (natuurliken meststof) begünden to verkoupen kreagen se et beater. Den Salpeteroorlog (1879-1884) makeden dår en ende an. De heyle 20. eywe had Peru et politik un sociaal neet makkelik. Ståtstropen vöchtden teagen guerrilagrupen, med mangs ne ekonomiske upleaving tüskendöär. Med et 'Gröne Plan' makeden Peru nen trad richting neoliberale ekonomiske ideen, under de autoritäre leiders Alberto Fujimori un Vladimiro Mentesinos in de jåren 1990. Den eyrsten syne politike ideology klingt noch altyd döär in de politike wandelgänge van et land. Vanaf et jår 2000 kreag et land et wat beater un wat meyr skuuv vöär den duum, mär de teen jår der up bleak et land noch altyd kwetsbår vöär langsleapende sociopolitike ungelykheid. Döärdat et nationale kongres der nen kråm van makeden, verstarked döär de COVID-19-pandemy, slöög in 2022 de vlamme in de panne un kümmen de lüde in et land up de achterste beyne.
Den ståt Peru is ne demokratiske republik, verdeyld in 25 streaken. De vöärnaamste brunnen van inkumsten sint mynbouw, fabriken, landbouw un viskerye. IT un biotechnology wordet voordan belangryker. Et land is aneslöäten by de Pacifiske Puma's, ne politike un ekonomiske grupe van latynsk-amerikaanske landen dee allemål groiet un warket an stabilere ekonomiske basis, verbeaterde regeyringsförme un ne oapen holding når internationalen handel. Peru hevt vöäle sociale vryheid. Et is en aktiv lid van et Asiatisk-Pacifiske Ekonomiske Samenwarkingsverbund, de Pacifiske Allianty, et Ümvattende un Vöäruutstreavende Verdrag vöär Transpacifisk partnerskap un de Wearld Handelsorganisaty.
De bevolking van Peru besteyt uut mestisen, amerindianen, europeanen, afrikanen un asiaten. De höyvdspråke is spaansk, al spreaket der heyl wat ouk verskillende ketsjwaspråken: aymara un anderen. Disse mengeling van kulturen leyvert en klöärig anbud in (koak)kunst, skryverye un musik.