Wikipedia

Verskil tüsken versys van "Karel Diederik Schönfeld Wichers"

Geskydenisse interaktiv döärsöken
← vöärige wysigingvolgende wysiging →
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
VisueelWikitekst
Regel 18:
Schönfeld-Wichers was een unmündig sekuur man. Nå völle upmarkingen en anwysingen van andere ryssenders skreyv hee in 1970 noch een byvoogsel by et wöördeböykske. Dat löyt hee uutgeaven in ''De Driemaandelijkse Bladen'' van et [[Nedersaksisch Instituut]] van de ryksuniversiteit Grönningen. In dat byvoogsel stünden noch völle mear wöörde en uutdrükkingen. Et böykske is al jåren uutverkocht, mär wörd in 1996 in kleine antallen vannys edrükked üm te vyren dat de Stichting Oudheidkamer Riessen 45 jår bestünd. Et byvoogsel wör hyrby nit up enöämen, mär beide sint nu online as [[pdf]] te krygen.
 
In [[1979]] köm hee med et uutgebreide ''Woordenboek Nederlands Twents'' wårin as hee syn nye byvoogsel van 1970 selv in verwarket had. Nöäst oaversettingen van wöörde gavven hee ouk uutgebreide kulturele beskryvingen. De nit-ryssenske Twentske wöörde "verryssensken" hee, ümdat dat volgens üm et oorsprunkelike twentsk was en de andere soorten ne "verkörte uutvoring". Dåruut bleyk syne starke gevöylsband med Ryssen en et ryssensk. Et geavt een good beyld van (et) Ryssen(sk) en Twente in de vroge [[20e eeuw|20ste ewe]], mär en akademisk bookwark kan et dårdöär nit enöymd worden.
Dåroaver skrivt hee:
 
{{Dia|<blockquote>"''...Maar bij de bovenbedoelde verkorting gaat het om iets heel anders, namelijk het weglaten van "e"-s die juist wél betekenis hebben in het woord. Het zijn, grammatikaal geordend, de volgende:''</blockquote>
#''De "e" als voorvoegsel van het verleden deelwoord en die dit in veel gevallen onderscheidt van de onbepaalde wijs of van vormen van tegenwoordige of verleden tijd, bv.: egoan - goan; ezeen - zeen;'' [...]▼
#''De "-e" aan het eind van vrouwelijke naamwoorden, passende bij het lidwoord "de" er vóór, of "ne" ofwel een bijvoeglijk naamwoord. Behalve dat het aardig klinkt, wordt de eindmedeklinker erdoor verduidelijkt, die anders bij vlug of binnensmonds praten moeilijk verstaanbaar kan worden, bv: zonne leeve vrouwe; wolle; henne, komme.''▼
''[...]''"<ref>Schönfeld Wichers, Mr. K.D. Woordenboek Nederlands Twents. Hengelo: Uitgeverij Broekhuis. p.13</ref>}}
 
▲# <blockquote>''De "e" als voorvoegsel van het verleden deelwoord en die dit in veel gevallen onderscheidt van de onbepaalde wijs of van vormen van tegenwoordige of verleden tijd, bv.: egoan - goan; ezeen - zeen;'' [...]</blockquote>
Ryssensk hevt disse affixen wal. En ümdat Schönfeld-Wichers med ryssensk was up egrööyd meyneden hee dat et so höyreden.
▲# <blockquote>''De "-e" aan het eind van vrouwelijke naamwoorden, passende bij het lidwoord "de" er vóór, of "ne" ofwel een bijvoeglijk naamwoord. Behalve dat het aardig klinkt, wordt de eindmedeklinker erdoor verduidelijkt, die anders bij vlug of binnensmonds praten moeilijk verstaanbaar kan worden, bv: zonne leeve vrouwe; wolle; henne, komme.''</blockquote>
 
<blockquote>''[...]''"<ref>Schönfeld Wichers, Mr. K.D. Woordenboek Nederlands Twents. Hengelo: Uitgeverij Broekhuis. p.13</ref></blockquote>Wat ryssenders proberet al jåren een standbeyld vöär Schönfeld-Wichers in Ryssen te krygen, mär dår wil de gemeente noch nit an. As klein protest steyt dårümme syne foto in de nye uutgave van et ryssenske wöördeböken.
 
==Skryvwyse==
Karel bedachten syne eygene skryvwyse, ümdat den vöär et (ryssensk) twentsk noch neet bestünd. Hee hantereden as basis et hollandsk vöär de klank-letterverbindingen, mär wydters was de skryvwyse slim up klank erichted. Toch was Schönfeld-Wichers nit künnig med et [[Internasjonaal Klaankenskrift|Internationale Klankenskrivt]]. Hee höld der reakening med dat syne leysers meysttyds verholdingswys mär kört når skole güngen en enkel een beaten hollandsk hadden leyren leysen en skryven. Dår probereden hee by an te sluten. In syn ''Woordenboek Rijssens Dialect'' deyd hee in et ''Voorwoord'' by yderen afsünderliken klank ne uutleg.<blockquote>''Bij de spelling heb ik mij een tweeledig doel gesteld, namelijk de woorden goed weergeven, zoals ze werkelijk uitgesproken worden en een eenvoudig geheel van regels te volgen, met vermijding van tekens, die niet beslist nodig waren. (...)''</blockquote><blockquote>''Een in het Rijssens veel voorkomende klank is die van het Engelse "but" of het Duitse "Köpfe" als ze kort, en van het Franse "soeur" of het Engelse "world" als ze lang is. Door dialectschrijvers wordt voor de korte meestal het Duitse teken "ö" gebruikt, Maar verschillende overwegingen hebben mij er toe gebracht dat niet te doen. Deze klank is namelijk geen variatie van de "o", maar van de "u"; tussen haar en "u" van bv. "put" bestaat een soortgelijke betrekking als tussen de "o" van "los" en die van "dof". Daarom gaf ik de voorkeur aan het teken: "ù". De lange klank kan dan volgens de algemene regel (achtervoeging van een "e") weergegeven worden door "ùe", terwijl men bij het Duitse teken dan zou moeten komen tot "öe", dat onduidelijk is en aan de "oe" of aan "ooee" doet denken. Ook is bij het schrijven het zetten van een ' eenvoudiger dan van ".''</blockquote>Koarel skreyv as vöärbeyld ''wöörde'' as ''wùere''. Üm leysers te låten wennen an syne styl, skreyv hee achterin et wöördebook een kört verhaal, vulledig in dee spelling. {{Dia|Paragraaf 1:<br>''Teegn de tied dat uern keal dr zoowat wier kon wean oet t venne, lear Gediene zik in n blootn hemdrok, n boontn dook umme en t kaapjen op, ouwr de oondrduure. Dat zo'j ook vuur de wille doon op zonnen moojn zomroawnd; dan is dr leawndigaejd genog achtr de groote eekne bueme langs de Hoar. Ze keek de kaante van n Lechnboarg op, mer nog ginnen keal. wal kùm doar Mans met peard en huejwaage tusken de bueme duur en hùel skuuns op t hoes an dat an dezelde kaante lear as t ùere.'' (...)}}
Karel bedachten syne eygene skryvwyse, ümdat den vöär et (ryssensk) twentsk noch neet bestünd. Hee hantereden as basis et hollandsk vöär de klank-letterverbindingen, mär wydters was de skryvwyse slim fonetisk. Hee höld der reakening med dat syne leysers meysttyds verholdingswys mär kört når skole güngen en probereden dår by an te sluten. In syn ''Woordenboek Rijssens Dialect'' deyd hee in et ''Voorwoord'' by yderen afsünderliken klank ne uutleg.
 
Een ander kenmark is et radikaal vortlåten van den stummen -e, selvs vöär -r en -l. In boavenstånd stükken ståt byvöärbeyld de wöörde ''oondrduure'' (underdöäre), zomroawnd (sommeroavend) en ''achtr'' (achter).
"<nowiki>''</nowiki>Bij de spelling heb ik mij een tweeledig doel gesteld, namelijk de woorden goed weergeven, zoals ze werkelijk uitgesproken worden en een eenvoudig geheel van regels te volgen, met vermijding van tekens, die niet beslist nodig waren. <nowiki>''</nowiki>(...)<nowiki><br></nowiki>
 
=== Uutwarking ===
<nowiki>''</nowiki>1. Een in het Rijssens veel voorkomende klank is die van het Engelse "but" of het Duitse "Köpfe" als ze kort, en van het Franse "soeur" of het Engelse "world" als ze lang is. Door dialectschrijvers wordt voor de korte meestal het Duitse teken "ö" gebruikt, Maar verschillende overwegingen hebben mij er toe gebracht dat niet te doen.<nowiki><br></nowiki>
[[Ofbeelding:De Weawer.jpg|thumb|right|200px232x232px|''De Weawr''. VuurbeeldVöärbeyld van waandversierigewandversyrige metmed KoarelKarel zinnesyne skriefwiezeskryvwyse.|alt=]]▼
 
Schönfeld-Wichers was den eyrsten den as syne ryssenske skryverye officieel uutgavven. En ümdat hee een heyl antal junge gäste begeleiden dee as later in Ryssen en vöär de språke invloodryke lüde wörden, so as [[Harm Agteresch]] en [[Gerrit Kraa]], kreyg syne skryvwyse al gau voot an de grund. Der was ouk nit wat anders. Syne skryvwyse wörd töt up den dag van vandage noch ebruked in officiele naams so as de [[slephutte|sleaphüttenvereynige]] ''De Kueklkoare,'' postseygelversamelgruup ''<nowiki/>'n Poszeagl,'' de meyste [[Tweantse skeeldnaamns|skealdnaams]] en geavelversyringen.
<nowiki>''</nowiki>Deze klank is namelijk geen variatie van de "o", maar van de "u"; tussen haar en "u" van bv. "put" bestaat een soortgelijke betrekking als tussen de "o" van "los" en die van "dof". Daarom gaf ik de voorkeur aan het teken: "ù". De lange klank kan dan volgens de algemene regel (achtervoeging van een "e") weergegeven worden door "ùe", terwijl men bij het Duitse teken dan zou moeten komen tot "öe", dat onduidelijk is en aan de "oe" of aan "ooee" doet denken. Ook is bij het schrijven [en] het zetten van een ' eenvoudiger dan van ".<nowiki>''</nowiki><nowiki><br></nowiki>
 
==MooiMooy umüm te weetnweaten==▼
<nowiki><small>(t stukn is n betjen an epast um t makkeliker te könn leazn)</small></nowiki>{{Dia||Oaversetting=}}
 
*Alle jåren in [[meert]] düt de gemeynteråd van [[Riessen-Hoolten|Ryssen-Holten]] vergaderen in et neadersassisk. Et rådslid wat et "mööyste" plat düt, krigt den ''Karel van 'n Notåris Wisselbeker''.
Koarel skreyv as vöärbeyld ''wöörde'' as ''wùere''. Üm leysers te låten wennen an syne styl, skreyv hee achterin et wöördebook een kört verhaal, vulledig in dee spelling.
 
==Skryvwark==
{{Dia|Paragraaf 1:<br>''Teegn de tied dat uern keal dr zoowat wier kon wean oet t venne, lear Gediene zik in n blootn hemdrok, n boontn dook umme en t kaapjen op, ouwr de oondrduure. Dat zo'j ook vuur de wille doon op zonnen moojn zomroawnd; dan is dr leawndigaejd genog achtr de groote eekne bueme langs de Hoar. Ze keek de kaante van n Lechnboarg op, mer nog ginnen keal. wal kùm doar Mans met peard en huejwaage tusken de bueme duur en hùel skuuns op t hoes an dat an dezelde kaante lear as t ùere.'' (...)}}
 
▲[[Ofbeelding:De Weawer.jpg|thumb|right|200px|''De Weawr''. Vuurbeeld van waandversierige met Koarel zinne skriefwieze.]]
 
n Aander kenmoark is det he n stommen -e vake vortleut in zinne skriefwieze, bievuurbeeld in de wöarde ''oondrduure'' (oonderdure), ''zomroawnd'' (zommeroawnd) en ''achtr'' (achter) in boawnstoand stukn.
 
Umdet Koarel n eerstn was den as skriewerieje in t Riesns oetgavn, en t Riesns toertieds nog de volledige ummegaankssproake was, nöm iederene zinne skriefwieze vlot oawer. Zelfs in "offisjele" naamns: De [[slephutte|slephut]]nverenige ''De Kueklkoare'', n postzeagelverzameldersgroep ''n Poszeagl'', de meeste [[Tweantse skeeldnaamns|skeeldnaamns]] en gewelversieriges.
 
▲==Mooi um te weetn==
*Alle joarn in [[meert|meart]] wörd in de Riesnse gemeenteroad de ''Koarel van n Notoaris Wisselbeker'' vergeewn an roadsleu dee't tiedns de roadsvergaderige t meuiste plat doot.
 
==Skriefwoark==
*''Woordenboek Rijssens dialect'' (1959)
*''Woordenboek Nederlands Twents'' (1979)
Regel 62 ⟶ 49:
*''Raejsbreewe oet de Kueklkoare'' (1989)
 
==BekiektBekyket ookouk==
*[[Belcampo]] (KoarelHerman zinDietrich breurSchönfeld-Wichers, Karel syn bröyr)
 
{{Bron|<references/>}}
Van "https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/Karel_Diederik_Schönfeld_Wichers"