Twaalfjaorig bestaand

Et Twoalfjoarig Bestaand of Treves was ne tied van 12 joar van woapenstilstaand in den Tachtigjoarigen Oorlog woarin neet of hoast neet deur de opstaandelingen in de Republiek en de Spanjoarden evochten wodden. Et bestaand duurden van 1609 tot 1621.

De eerste bespreakingen begonnen in 1606. In april 1607 wodden n staakt-et-vuurn uut-eropen, noadat Jacob van Heemskerk in den Slag bi-j Gibraltar was um-ekommen. Spanje eisten van de Republiek dat den handel op Zuud-Amerika zol wödden op-egeaven, de veurenommen West-Indiese Companjie mocht neet tot staand kommen. Bi-j et vredesoaverleg in Antwarpen wodden beslotten den stried tiedelek te staken. Et bestaand ging in op 9 april 1609. Hiermet begun de rolle van de Republiek as ne feitelek erkende unofhankeleke meugendheid; Engelaand en Frankriek kreggen Nederlaandsen verteggenweurdegers, mit Venetië (verdrag eslotten 31 december 1619), Marokko (verdrag eslotten 24 december 1610) en et Ottomoanse Riek wödden diplomateke betrekkingen an-egoane. Under vrömde vlagge is mit Zuud-Amerika handel edreaven.

In 1621 bunt de vi-jandelekheden wier begunnen en de oprichting van de WIC kump ok uut dat joar.

Politeke onröst

Tiedens dit Twoalfjoarege Bestaand kwam der n ende an de eenheid binnen de Republiek der Zeuven Veraenigde Nederlaanden. De spanningen tussen prins Maurits en Johan van Oldenbarnevelt lepen rap wieter op. Al in 1600 was prins Maurits teggen et sturen van et leager noar Duunkarken ewest; n besluut dat deur Johan van Oldenbarnevelt was deur-edrukt. Den Slag bi-j Ni-jpoort den volgden wodden zowat deur prins Maurits ewonnen, moar prins Maurits en Van Oldenbarnevelt waren veur altied teggenpolen. Van Oldenbarnevelt was ok nen warm veurstaander van et staakt-et-vuren, waor Maurits lever deur-evochten had.

De zelenvisseri-je, Adriaen Pietersz van de Venne, 1614.
Allegorie op den iever van de geleuven tiedens den Treves. De riviere tekkent de vanof noo dudeleke scheiding tussen noord en zuud. Links de protestanten mit de prinsen Maurits en Frederik Hendrik, Frederik V van de Palts, Jacobus I van Engeland en den jungen Lodewiek XIII van Frankriek mit zien moder Maria de' Medici. Op de veurgroand vist prottestanten, eure netten bunt emarkt mit Fides, Spes en Charitas. Rechts de kattelieken mit eertshartogen Albrecht en Isabella, Spinola en paus Paulus V edreagen deur kardinalen. Nen biskop mit ziene priesters vist in et kattelieke bootjen noar mensen.

Toon Van Oldenbarnevelt an et lange leste ruumte vroog veur de remonstrantse leer van den Leidsen hoogleraar Jacobus Arminius, leep den stried uut de hand. Maurits zag in de remonstrantse leer ne verzwakking van de karke, en had skrik veur et weerummekommen van de kattelieke karke. Hi-j slot zich doarum an bi-j de kontra-remonstranten, dee de leer van den (ok Leidsen) hoogleraar Franciscus Gomarus anhingen.

In 1619 verboad de Synode van Dordrecht de remonstrantse leer. De (remonstrantse) regenten in Hollaand hadden in tussentied de Scharpe Resolusie an-enommen. Dizze resolusie, an-enommen op 4 augustus 1617, gaf de steadn in Hollaand de meugelekheid um eigenhandeg weerdgelders (huurtröppe) an te nemmen um onlusten te veurkommen. Prins Maurits zag in dizze resolusie ne antasting van zien gezag as kriegsleider en leet Johan van Oldenbarnevelt, Hugo de Groot en twee andere medestaanders inrekkenen. Veur n biezunder tribunaal wodden Johan van Oldenbarnevelt ter dood vereurdeeld. Op 13 mei 1619 wodden hi-j op et Binnenhöf untheufd. Mit den dood van Van Oldenbarnevelt en et verbod op de remonstrantse leer was den stried in et veurdeel van Prins Maurits beslist.

In 1621 begonnen de vi-jandelekheden mit de Spanjoarden ovverni-js, noadat den laandvoogd van de Zudeleke Nederlaanden, Albertus van Oostenriek, zunder kinder oaverlead en de Zudeleke Nederlaanden doardeur wier rechtstreaks under den Spoansen könning velen.

Et Bestaand was in esteld um op blievende vrea uut le lopen. Moar waren deepgoande meaningsverskillen tussen de Nederlaandse Republiek en de Spaanse regiering, dee unoplosboar blekken te wean en dertoo leidden dat in 1621 de vi-jandegheden ovverni-js begonnen. Dizze gingen ovver den handel van Nederlaand mit Oost-Indië, den volgens de Spanjoarden vort mös goan, en de plaatse van de kattelieken in de Republiek. De Spaanse regiering vond dat de kattelieken hier volleadege godsdienstvri-jheid mössen kriegen. De leiders van de Republiek antwoordden doarop dat de protestanten in et zuden krap an et recht op oaverleaven hadden en wezzen dus dizzen eis of. Et antal kattolieken in et Noorden was namelek nog zo groot dat de prottestantse, kleine beslotten gröppe van veuraanstoande, beveurrechte leu skrik had dat bi-j volleadege godsdienstvri-jheid den oppermacht van de calvinisten in gevoar zol kommen.