Twiede Germaanse klaankverskoeving

De twiede Germaanse klaankverskoeving was n historiese klaankverskoeving die n antal Oergermaanse plofklaanken verzaachtte (lenisie) en in de zudelike variaanten van de West-Germaanse taelen veurkwam. Disse stelselmaotige verskoeving staot ok bekend as de Hoogduutse klaankverskoeving. t Begon lichtkaans tussen de darde en vuufde ieuw, en was bi'jkaans in de 19e ieuw voltooid, doe de eerste Duutse teksten op skrift zet worden. De verskoeving gebeurde niet in ien beweging mar in verskillende fasen over verskillende ieuwen. Disse taelverskoeving brocht de skeiding tot staand tussen t Hoogduuts (dat, in verhoolding tot de maote waorin de klaankverskoeving deurvoerd is, weer onderverdield wordt in Opperduuts en Middelduuts) en t Nederduuts).

De isoglossenbundel die de Hoogduutse van de Nederduutse taelen skeidt, staot bekend as de Benrather linie. De Germaanse taelen hebben allemaole in verskillende maote de twiede Germaanse klaankverskoeving mitmaekt. Partie klaankverskoevings gelden daoromme veur bi'jkaans alle Germaanse taelen, en aandere mar veur n peer. Hoe meer zuudoostweerts de tael spreuken wordt, hoe meer kenmarken van de twiede klaankverskoeving der in de tael veurkommen (Opperduuts), en hoe meer noordwestweerts de tael spreuken wordt, hoe minder kenmarken van de twiede klaankverskoeving der in de tael veurkomt (Engels). De meerste klaankverskoevings, mar niet alle, maeken diel uut van t hudige Standerdduuts, wielst in westelike Duutse dialekten vule minder klaankverskoevings veurkommen.

Chronologiese volgorde

Lichtkaans gebeurde de klaankverskoeving in vier fasen, waorveur, wat de datering angaot, groffe skattings maekt kunnen worden. De datering blift onzeker omdat alle klaankverskoevings, behalve þ → d, veur de opskriftstelling van n Germaanse tael plakvunnen. Skattings die hieronder weergeven worden, binnen meerstal ofkomstig van de DTV Atlas zur deutschen Sprache (pag. 63). Somtieds helpen historiese feiten oons bi'j de datering. t Feit dat Attila de Hun in t Duuts Etzel nuumd wordt, wiest derop dat de twiede fase an de gaank of al voltooid was tiedens de invaosie van de Hunnen in de vuufde ieuw. t Feit dat partie Latiense leenwoorden in t Duuts van klaank verskeuven binnen (bv. Latien strata → Duuts Straße) en aandere niet (bv. Latien poena → Duuts Pein) maekt t meugelik de klaankverskoeving te dateren veur of nao de warskienlike instelling van t woord in de Germaanse taelen. Meerst bruukber bin liekewel de siteerde Duutse woorden in laet-klassieke en vrogmiddelieuwse Latiense teksten.

Krekte datering is altied slim lastig. Neffens de golftheorie van Johannes Schmidt begint n stelselmaotige veraandering as de twiede Germaanse klaankverskoeving naemelik mit ien woord of mar n peer woorden in ien plaetselik dialekt. Vervolgens breidt de veraandering uut naor aandere woorden mit t zelde fonologiese patroon, en daorna over n langer tiedsbestek over n groter geografies gebied. t Feit dat n systematiese veraandering neffens de golftheorie niet overal lieke stark is, zol ok kunnen verklaoren waoromme de twiede Germaanse klaankverskoeving in t Middelduutse taelgebied (waor ok t Limburgs in histories opzicht bi'j heurt) slechts gedieltelik is deurdrongen.

Fase 1

De eerste fase, die omdebi'j in de vierde ieuw begon en waorin alle variëteiten van t Hoogduutse taelgebied beïnvloed wordden, is de veraandering van stemloze plofklaanken in verdubbelde (langer uutspreuken) wriefklaanken as ze náó n klinker staon, óf in partie wriefklaanken as ze in de laeste posisie staon.

p → ff of laeste f

t → zz (laetere Duutse ss) of laeste z (s)

k → hh (laetere Duutse ch)

Veurbielden:

Nederfrankies slâpan : Ooldhoogduuts slâfan (Nederlaands slapen, Duuts schlafen)

Nederfrankies strâta : Ooldhoogduuts strâzza (Nederlaands straat, Duuts Straße)

Nederfrankies rîki : Ooldhoogduuts rîhhi (Nederlaands rijk, Duuts reich)

Fase 2

De twiede fase is in de achtste ieuw voltooid en kwam veural veur bi'j de Alemanniese en Beierse variëteiten, t laetere Opperduuts. In disse fase veraanderden de plofklaanken as gevolg van assibilasie in affrikaoten, waorbi'j de overige kenmarken beweerd bleven:

p → pf (in partie woorden wordde dit laeter f in de laeste posisie)

t → tz

k → kch

In de volgende kombinaosies was der liekewel gien klaankverskoeving: sp, st, sk, ft, ht, tr.

Fase 3

De darde fase was geografies t meerst beparkt. In de variëteiten die an disse klaankverskoeving mitdeden, wordden stemhebbende plofklaanken stemloos.

b → p

d → t

g → k

Disse verskoeving moet plakvunnen hebben nao de voltooiing van de eerste en twiede fase, aanders hadden de resulterende stemloze plofklaanken veerder moeten veraanderen naor wriefklaanken en affrikaoten. Daoromme wordt anneumen dat disse fase rond de 8e en 9e ieuw plakvunnen het.

Fase 4

In de vierde en laeste fase ha'j de verskoeving þ → d. Disse fase verskilt van de aandere fasen deurdat t hier om mar ien klaank gaot en niet om n ri'j klaanken. (Opmarking: einlik gaot et wel om een ri'j, naemelik mit s → z (uutspreuken as z in suchen, Sonne, enz.) en f → v (Vater, von, vier, now alliennig nog schreven mar eerder ok zo uutspreuken.) Wat ok verskilt van de aandere fasen is dat disse klaankverskoeving ok in de variëteiten ten noorden van de Benrather linie gebeurde. Partie taelkundigen spreken hierom liever van n aparte klaankverskoeving buten de twiede Germaanse taelverskoeving. Disse fase moet plakvunnen hebben nao de darde fase, want aanders was de resulterende d n t worden.

De vierde fase was nog niet voltooid doe de eerste teksten in t Duuts opsteld wordden. Daordeur bin der Ooldhoogduutse veurbielden te vienen waorin n þ skreven wordt en niet de hudige Duutse d. n Bekend veurbield hiervan is t Ooldhoogduutse thiorna (maagd) → Modern Duuts Dirne (Stellingwarfs: deerne). Aandere veurbielden binnen:

vrog Ooldhoogduuts thaz → klassiek Ooldhoogduuts daz (Engels: that, Duuts: das, Nederlaands/Stellingwarfs: dat)

vrog Ooldhoogduuts thenken → klassiek Ooldhoogduuts denken (Engels: think, Duuts/Nederaands: denken, Stellingwarfs: daenken)

vrog Ooldhoogduuts thegan → klassiek Ooldhoogduuts degan (Engels: thane, Duuts: Degen, Nederlaands/Stellingwarfs: degen)

vrog Ooldhoogduuts thurstag → klassiek Ooldhoogduuts durstac (Engels: thirsty, Duuts/Stellingwarfs: durstig, Nederlaands: dorstig)

vrog Ooldhoogduuts bruather → klassiek Ooldhoogduuts bruoder (Engels: brother, Duuts: Bruder, Nederlaands: broeder/broer, Stellingwarfs: breur/bruur)

vrog Ooldhoogduuts munth → klassiek Ooldhoogduuts mund (Engels: mouth, Duuts: Mund, Nederlaands/Stellingwarfs: mond)

Verspreiding in t Duutse taelgebied

De twiede Germaanse klaankverskoeving is allienig hielendal deurdrongen in de meerst zudelike Duutse dialekten: t Zuud-Beiers ofwel Tirools en t Hoog- en Hoogstalemannies. In de laeste twie dialekten is /kch/ an t begin van woorden veraanderd in /ch/: k → kch/ch: kind → Tirools: kchind, Hoog- en Hoogstalemannies: chind.

In de meerste variaanten van t Middelduuts komt de twiede Germaanse klaankverskoeving mar in n antal gevalen veur, de zonuumde Rienlaandse wi'jer.

Overzichtstabel

De effekten van de klaankverskoevings kommen t beste an t locht as woorden uut t moderne Duuts vergeleken worden mit heur onverskeuven Nederlaandse, Stellingwarfs of Engelse etymologiese tegenhangers. t Volgende overzicht is rangskikt naor de oorspronkelike Indo-Europese fonemen. (G = Wet van Grimm; V = Wet van Verner)

PIE → Germaans	Fase	Hoogduutse verskoeving Germaans → Ooldhoogduuts	Veurbielden (Modern Duuts)	Ieuw	Geografiese verbreiding	Standerdduuts
G: b → p	1	*p → ff	schlafen, Schiff vgl. slaop, skip	4/5	Hoger en Sentraal Duuts	Ja
G: b → p	2	*p → pf	Pflug, Apfel, Kopf, scharf ¹ vgl. ploeg, appel, kop, scharp	6/7	Hoger Duuts	Ja
G: d → t	1	*t → zz	essen, dass, aus ² vgl. eten, dat, uut	4/5	Hoger en Sentraal Duuts	Ja
G: d → t	2	*t → tz	Zeit, Katze vgl. tied, katte	5/6	Hoger Duuts	Ja
G: g → k	1	*k → hh	machen, ich vgl. maeken, ik	4/5	Hoger en Sentraal Duuts	Ja
G: g → k	2	*k → kch	Zwitsers-Duuts: Kchind, Werch vgl. Standerdduuts Kind, Werk	7/8	Beiers/Alemannies	Nee
G: b^h → b V: p → b	3	*b → p	Beiers: perg, pist vgl. Duuts Berg, bist (in: "ie binnen")	8/9	Beiers/Alemannies	Nee
G: d^h → d V: t → d	3	*d → t	Tag, Vater vgl. dag, vader	8/9	Hoger Duuts	Ja
G: g^h → g V: k → g	3	*g → k	Beiers: Kot vgl. Duuts Gott "God"	8/9	Beiers/Alemannies	Nee
G: *t → þ	4	þ → d	Dorn, Distel, durch, drei, Bruder vgl. Engels: thorn, thistle, through, three, brother	8/9	Duuts en Nederlaands	Ja

(Opmarkings: ¹ Ooldhoogduuts scarph, Middelhoogduuts scharpf. ² Ooldhoogduuts ezzen, daz, ūz.

Veurbieldteksten

As veurbield van de effekten van de verskoeving kunnen de volgende twie teksten uut de laete middelieuwen vergeleken worden. Links staot n Middelnederduuts sitaot van de Saksenspiegel (1220), die niet de verskoeving ondergaon het, en rechts dezelde tekst van de Middelhoogduutse Deutschenspiegel (1274), waorin wel klaankverskoeving in optreden is.

Saksenspiegel		Deutschenspiegel
De man is ok vormunde sines wives, to hant alse se eme getruwet is. Dat wif is ok des mannes notinne to hant alse se in sin bedde trit, nach des mannes rehte.		Der man ist auch vormunt sînes wîbes zehant als si im getriuwet ist. Daz wîp ist auch des mannes genozinne zehant als si an sîn bette trit na des mannes dode is se ledich van des mannes rechte.)

(Vertaelings:

Saksenspiegel: "De man is ok beskarmer van zien vrouw / as ze mit him trouwd is. / De vrouw is ok t buisien van de man / as ze naor zien berre gaot / neffens de rechten van de man."

Deutskenspiegel: "De man is ok beskarmer van zien vrouw / as ze mit him trouwd is. / De vrouw is ok t buisien van de man / as ze naor zien berre gaot / Nao de dood van de man is ze vri'j van de rechten van de man.")

Onderwies

In t veurzet onderwies wordt de Hoogduutse klaankverskoeving vaeke apart bespreuken as onderdiel van t vak Duuts. An de haand van etymologies verwaante woorden (kognaoten) in t Duuts en Nederlaands (bi'jgelieks ich en ik) wordt t zo gemakkeliker de betekenis van Duutse woorden mitien te aachterhaelen.

Dit artikel is skreven in de Algemiene Nedersaksiese Skriefwieze