Duuts

Duuts, ter onderscheiding van et Platduuts of Nedersaksisch ok wel Hoogduuts nuumd; in de tael zels: Deutsch, is een West-Germaonse tael die praot wodt in Duutslaand, Oostenriek, Zwitserlaand, Liechtenstein, Luxemburg, België, Italië en inkelde aandere kontreinen. Et Duuts het omdebi'j 105 miljoen memmetaelsprekers en is ok iene van de belangriekste taelen van Europa tegere mit et Fraans en et Ingels.

Et Duutse taelgebied

Klassifikaosie

Et Duuts is een West-Germaonse tael, waor et Nederlaans en et Nederduuts ok een onderdiel van bin. In et noorden van Duutslaand wodt Platduuts of Nederduuts praot. Die taelvariant wiekt binnen et Duutse taelgebied et meerst van et Hoogduuts of. Toch hebben et Nederlaans, et Nederduuts en et Hoogduuts vule overienkomsten. De drie taelen maekten vrogger onderdiel uut van ien dialektkontinuüm. Neffens die rissenaosie wodt et begrip Duuts soms ok as synoniem gebruukt veur et Kontinentaolwestgermaons. Beide begrippen bedoelen et tegensworige Duuts en Nederlaans, dus et Westgermaons zunder et Ingels en Fries. Veur de pesisie van et Duuts binnen et West-Germaons bin meerdere indielingen mogelik.

Schriefwiese

De tael bruukt et Latiense alfabet, waor vier tekens an toevoegd bin: Ä/ä, Ö/ö, Ü/ü en ß. Op 1 augustus 1998 wodde de spelling van et Duuts veraanderd. Disse spelling geldt veur Duutslaand, Oostenriek, Zwitserlaand en Liechtenstein. Disse spellingshervorming was niet hielemaol vri'j van diskussie. Grote kraanten zoas de Frankfurter Allgemeine Zeitung schrieven nog mit de olde spelling van veur 1998. Een kleine meerderhied van de Duutse bevolking was veur de spellingshervorming, een grote meerderhied was daortegen. Op 1 augustus wodden de spellingshervorming van kracht.

Taelgebiet

Et Duutse taelgebiet in Europa (zie tekst veur uutleg)

Wereldwiede verspreiding van et Duuts (zie tekst veur uutleg)

Et taelgebiet van et Duuts komt veur een groot diel overiene mit de bestuurlike ienheden waor de tael officieel erkend is. In Duutslaand, Oostenriek en Liechtenstein is de tael de erkende laanstael en memmetael veur et grootste diel van de inwoners. In Zwitserlaand is et iene van de officiële laanstaelen (naost Fraans, Italiaans en Retoromaans) en veur 63% van de bevolking de memmetael. In België is et de officiële tael fan de Duutstaelige gemeenschop in et uterste oosten van 't laand en in Zuud-Tirol (Italië) is et mit Italiaans en Ladinies de darde officiële tael en veur 62% van de meensken ok de memmetael.

In Polen het et Duuts in de Woiwodskip Opole (Duuts: Oppeln) een erkende staotus. In hiel Polen bin d'r zowat 145.000 Duutstaeligen, waorvan ongeveer 75.000 in Oppeln wonen (7,5% van de bevolking). In Denemaarken wodt deur ongeveer 15.000 tot 20.000 Duuts praot en is hier een erkende minderhiedstael, haost iederiene woont hier in et zuden van Jutlaand. Pas op 8 april 2021 wodden de minderheidstaelen in Frankriek as zodaenig erkend. Hierdeur het et Duuts in de Elzas en Lotharingen ok erkenning kregen. Hoe veul meensken daor nog Duuts praoten kunnen is onbekend.

In Namibië is et Duuts ien van de nationale taelen, mar wodt deur ongeveer 20.000 meensken praot. Dat is minder as ien procent van de Namibische bevolking. In Brazilië wodt deur ongeveer 600.000 meensken Duuts praot. In een peer gemienten is et Duuts daor een verplichte tael op de schoelen, mar de meerste Duutstaeligen bin meertaelig Duuts-Portegees en et bin veural oolderen. Pomerode is de ienige kleine stad waor et Duuts de daegelikse omgaangstael is.

Grotere Duutstaelige gemeenschoppen zunder erkenning

Ere grote Duutstaelige minderheden wonen in Ruslaand (600.000) en Kazachstan (358.000). Hier wodt et Duuts veural deur de ooldere generaosie praot. Ok in Roemenië, Slowaki'je, Hongari'je, Tsjechië en Kirgizië wodt deur enkele tienduzenden veural ooldere meensken Duuts praot.

Nederlaans en Duuts

De woordenschat van et Nederlaans vertoont stark e geliekenissen mit die van et Nederduuts en Hoogduuts. Et Nederlaans en et Duuts bin zeer nauw verwante taelen en kennen dus zeer een protte cognaten. De meeste Nederlaanse woorden lieken hierdeur zowel qua vorm as betekenis stark op heur Duutse vertaelequivalent. Ok bin et Nederlaans en et Duuts tot op zekere heugte wederzieds verstaonbaor.

Toch is et veur Nederlaansstaeligen vaeke juust hierdeur weer moeilik om et Duuts echt goed te verstaon en te praotn (en natuurlik aandersomme), omdat een protte etymologisch verwante woorden krek een betien wat aanders betekenen. Men moet bi'j zowel et verstaon as et praoten van Duuts slim bedocht wezen op valse vrunden, een peer veurbeelden: See (meer), Meer (zee), Winkel (hoek), einladen (uitnodigen), bellen (blaffen), dürfen (mogen), brauchen (behoeven, benodigen), werden (worden of zullen), einstellen (opheffen), machen (doen) en schlimm (erg).

De Nederlaanse en de Duutse standaordtaelen (resp. et Standaardnederlaans en et Hoogduuts) bin in de desbetreffende staotsgebieden sund een ieuw algemiene omgangstalen wodden. Daorveur weren disse taelen allieneg mar uutdrokkingsmiddel van de 'beschaofde staanden' en wodden d'r over et algemien streektaelen praot mit onderling een protte variaosie. De streektaelen in Noord-Duutsland wieken stark of van die op aandere plakken in Duutslaand en vertonen, meer as mit et Hoogduuts, overienkomst mit et Nederlaans, vormen zels een gehiel mit noordoostelike Nederlaanse streektalen. Zi'j worden ietwat verwarrend en onvolledig anduud as Nederduuts (Niederdeutsch), Nedersaksisch (Niedersächsisch) en Platduuts (Plattdeutsch). Veur de zuudoostelike Nederlaanse streektaelen geldt dat zi'j een gehiel vormen mit de streektaelen van et Duutse Nederri'jngebied tot de liene Aken-Keulen. Duuts-Nederlandse taelgrenzen weren daarom veur de daegelikse omgaangstael tot in de moderne tied niet te trekken. Mar now een toenemende meerderhied van de bevolking gien streektael meer praot en gebruuk maekt van de standaordtael, is de staotsgreens niet laanger allienig mar formeel mar ok feitelik as een taelgrens gaon warken.

Veur 1945 was et Duuts een internationaole verkeerstael in gehiel Midden-Europa. Daornao wodde die funktie deur et Russisch overneumen en sund 1990 is et Engels wodden. As wetenschoppelike tael was Duuts tot an de naziperiode een internationaol wetenschoppelik medium in de filosofie en de filologie, in de natuurkunde en scheikunde en de daorbi'j heurende toegepaste wetenschoppen. De nationaolsocialistische bezetting en terrorisering en de daoropvolgende sovjetisering van de Midden-Europese saemenlevingen het an de internationaole status en de lingua franca funktie van et Duuts een aende maekt.

Stellingwarfs en Duuts

Et Stellingwarfs het ok een protte geliekenissen mit et Duuts. Dat komt deur de dielde woordeschat mit et Nederlaans en Duuts, mar et Stellingwarfs het ok wat woorties die et Nederlaans niet het (of waorvan de funktie veraanderd is). De meeste meensken daenken dan vot an 'slim', wat in et Duuts schlimm is en in et Nederlaans erg. Ok de eerste en darde persoon van de vleden tied van 'warken' (ik/hi'j wodde) en 'hebben' (ik/hi'j hadde) liekt meer op et Duuts (wurde/hatte) as op et Nederlaans (werd/had).

Uutgoande verwiezingen

 Wikiweurdebook: Duuts - weurdebook, woordherkumste, variaanten