Adammetjes-en-evaatjes

Adammetjes-en-evaatjes (Orchis) vormen n geslacht uut de orchideeënfemilie. t Geslacht kömp mit zo'n 125 soorten veur in Europa, Noord-Afrika en Noord-Amerika.

De Griekse filosoof Theophrastus was in 300 veur Christus de eerste die t geslacht wetenschappelik besprak. Vanwegen de vorm van de dubbelde wortelknolle gaf e de plaante de Latiense naam orchis (όρχις), wat teelballe betekent. n Hardnekkig biegeleuf höl vol dat vrouwluui die de hardere en sappigere knolle van de twee atten n jonge kriegen zollen. De Duutse naam Knabenkraut is hier oek op ebaseerd.

Bie de bleui verwelkt één van de knollen, de aandere is veur de volgende bleuiperiode bedoeld (wisselknollen). t Duurt lange veurdat n plaantjen uut dit geslacht tot bleui kömp. Vrogger dochten ze dat de plaanten zeuven tot negen jaor neudig hadden van kieming tot bleui. Ondertussen is vaste koemen te staon dat disse tied veule korter is: de adam-en-eva (Orchis morio) kan al in dree tot vier jaor zovere ween.

Der bin iezelig veule zaojen en ze bin aordig klein, vake mer 1/4 millimeter groot en een miljoenste gram zwaor. Der zitten niet zoveule voedingsstoffen in, daorumme is hulpe van n schemmel neudig veur de ontkieming en t verkriegen van voedsel. Disse vorm van symbiose hit mykorrhiza.

In de wortels zitten n voedzaam, zetmeelachtig polysacharide. Deur ze te dreugen en te vermaolen krie'j n fien wit poeier dat salep hit. Salep is oek de naam van de drank waor t poeier in verwarkt is, disse drank kömp oorspronkelik uut Turkije en de Levant. Véúr de komst van koffie en thee verspreidden t gebruuk dervan naor t westen van Europa. De drank wördden oek as geneesmiddel en afrodisiakum gebruukt.

Soorten

In Nederlaand en België koemen of kwammen de volgende soorten veur:

An-ebraanden orchis (Orchis ustulata) uutestörven in Nederlaand (sinds 1952) en België
Aapjesorchis (Orchis simia)
Adam-en-eva (Orchis morio)
Mannetjesorchis (Orchis mascula)
Moerasorchis (Orchis palustris) allinnig in België
Poppenorchis (Orchis anthropophora)
Purperorchis (Orchis purpurea)
Soldaotjen (Orchis militaris)
Wantsenorchis (Orchis coriophora) allinnig in België

Uutgaonde verwiezingen

Commons: Adammetjes-en-evaatjes - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden.

Dit artikel is eskreaven in et westveluwske dialekt van Nunspeet, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze.