Esdörp

Een esdörp, brinkdörp of enkdörp is iene van de dörpsvörmen die der an de raand van de zaandgronden in Nederlaand te vienden bint. Aover 't algemien bint ze ontstaone in de Hoge Middelieuwen.

De brink in de midden van esdörp Dwingel in Drenthe

Esdörpen bint der in grote dielen van 't laand bij de aovergaank van dreuge zaandgronden en natte weidegebieden:

• Drenthe: Beilen, Dwingel, Dever, Orvelte, Assen, Emmen, Eksel, Hesseln, Gies en aandere plaatsen
• Aoveriessel: in Sallaand en Twente
• Gelderlaand: in de Achterhoek en op de Veluwe ('enkdörpen' enuumd)
• Grunning: Zèlng en Stad
• Frieslaand: Bakkevene, Berkoop en Veenklooster ('brinkdörpen' enuumd)
• Noord-Hollaand: 't Gooi (beveurbield Laoren)
• Utrecht: de Utrechtse Heuvelrogge

Verspreid aover Noord-Braobaant en Limbörg hej ok wat esdörpen, zoas Liempde, Merselo, Sevenum en Sint Anthonis.

Gemienschoppelijke kenmarken

Esdörpen hebt wat aoverienkomsten:

• een brink.
  Oorspronkelijk lag de brink an de raand van 't dörp (vergeliekt 't Engelse brim = "rand"), waor de koenen en schaopen 's aovends en 's mörgens bij menare kwamen. Op de brink wördden ieken of pöppels eplaant umme te gebruken as bouwmateriaolen. Mit det de dörpen gruiden, kwaamp de brink vake in de midden van 't dörp te liggen. Bovendien wördden der op de brink wal mark eholden, waordeur de plekke een centraole functie kreeg. 't Mut onderscheiden wörden van een vrogmiddelieuws tij, wat vake een meer mèenselijke functie had, oftewal niet veur de biesten. De anwonenden of gelanders waren mandielig eigenaar van de brink en van de es. Dizze oospronkelijke beheersvörm kuj now sporadisch nog vienden, zoas in Den Hout (Noord-Braobaant).
• een mandielige akker (es).
  De es, enk of eng lig vake wat hoger as 't dörp. Dizze heugte is diels ontstaon deur de meniere van bemesten van de essen, diels deurdet de plekken uut heurzölf al hoger lagen.
• een beke, revier of zee.
  Bij 't water langes ligt maoden (weilaanden, vergeliekt 't Engelse meadow) en heuilaanden.
  De maoden wördden mandielig beweid deur koenen. Hier wördden aover 't algemien 't heui emeuken um as wintervoer veur de biesten te dienen. De heuilaanden wördden iens in 't jaor emeid.
• 't veld (de heide).
  Op 't veld wördden de schaopen van 't dörp escheuperd deur de dörpsscheuper. Verscheiden namen wiest nog op de relatie tussen dörp en veld, zoas Dwingelderveld ('t veld van Dwingel, vandage een nationaal park) en Orvelterveld ('t veld van Orvelte, vandage een laandbouwgebied mit neie boerderijen.
• de boerderijen staot bij menare in 't dörp.
• tussen de brink, waor de boerderijen staot, en 't veld löp de zogehieten schaopstreek of schaopedrift. Dit mit struken oferasterde pad, det miestal tussen twee essen lig, wördden gebruuk tumme de schaopskudde van de brink naor 't veld te drieven.

Ontstaon

't Esdörpenlaandschop hebt ze in 't vleden vake as een aordig statisch model eziene. Dit model wördden in 2004 bekritiseerd in 't pruufschrift van de Grunneger hoogleraar Theo Spek, Het Drentse Esdorpenlandschap.

't Blek det de onderdielen van 't model een slim onderscheiden olderdom hebt; ze bint dus niet as ien gehiel ontstaon. De plaggenbemesting, beveurbield, wördden pas ieuwen nao 't ontstaon van de essen inevoerd. Ok in aandere laanden is der gien strakke roemtelijke en historische baand tussen de beide fenomenen. Wieder ontkrachtte Spek 't morfogenetische model van Hendrik Jacob Keuning uut 1936. Dizze, now as verolderd beschouwde, ideeën aover de ontwikkeling van esdörpen en de bijbeheurende laandschops- en nederzettingstypologie bint tientallen jaoren gebruukt bij 't onderzuuk naor laandelijke nederzettings in Oost-Nederlaand. Uut dizze typologie stamt nog veul veurkomende namen as kernesdörp, kransesdörp, flaankesdörp en essenzwarmdörp.